ADC ArcheoProjecten heeft een waarderend onderzoek en een opgraving uitgevoerd ten zuiden van de St. Martinuskerk te Tegelen. In het kader van de herinrichting van het centrum worden in het plangebied, met een oppervlakte van ca. 2500 m2, appartementen met parkeerkelders gebouwd, tevens waren rioolwerkzaamheden gepland. Vooronderzoek heeft aangetoond dat zich op de planlocatie een deel van een kerkhof met begravingen bevindt, daterend tussen 1867 en 1909. Door de voorgenomen bouwplannen zouden deze begravingen verstoord worden. In Nederland is niet eerder grootschalig archeologisch onderzoek gedaan naar begravingen uit de tweede helft van de 19e en vroege 20e eeuw. Begraafplaatsen uit deze periode zijn veelal verdwenen zonder dat archeologisch onderzoek heeft plaatsgevonden. Gezien de aard van de vindplaats en de jonge datering, waardoor het kerkhof nog vers in het geheugen ligt van de inwoners van Tegelen, is besloten de begravingen archeologisch te laten onderzoeken.In de eerste helft van de 19e eeuw was Tegelen nog een plaats waar men met name leefde van de landbouw en later de tabaksteelt. Verder was ook de aardewerkproductie een belangrijke bestaansbron voor Tegelen.De kerk bevond zich aan de rand van het dorp. In de tweede helft van de 19e eeuw veranderde de situatie snel door de industrialisatie, verstedelijking en bevolkingsgroei die een sterk toegenomen vraag naar bouwmaterialen creëren. Daardoor neemt de baksteen- en dakpannenproductie in Tegelen een vlucht. De toenemende industrie wordt weerspiegeld in de overlijdensregisters van de burgerlijke stand, wanneer de overledenen, vaders en getuigen ‘dakpannenbakker’ als beroep hebben staan. Als gevolg van de snelle industrialisatie bleef de bevolking van Tegelen onverminderd toenemen. Hierdoor steeg uiteraard ook het aantal begravingen op het kerkhof van 50 in 1885 tot 122 in 1904. In de loop der eeuwen wordt het kerkhof al meermaals uitgebreid en voor het laatst grootschalig in 1867. Het onderzoeksgebied bevindt zich in deze laatste uitbreiding. Door de uitbreiding van de kerk in 1899 neemt de oppervlakte van het kerkhof echter weer aanzienlijk af. Dat dit van invloed is op de mate waarin men de Begrafeniswet kon volgen, lijkt onvermijdelijk. In 1909 is het kerkhof bij de Sint Martinuskerk vanwege volheid en overlast officieel voor gesloten verklaard, begraven werd voortaan op de nieuwe Algemene Begraafplaats aan de Kerkhoflaan.Binnen de begrenzingen van de begraafplaats is eerst een waarderend onderzoek uitgevoerd. Hieruit bleek dat de begravingen grotendeels intact waren en relatief goed geconserveerd. Dit tezamen met de aanwezigheid van devotionalia en persoonlijke bezittingen en de ruime steekproef uit het geheel van de begraafplaats bieden veel perspectief voor het onderzoek naar funeraire rituelen in de late 19e en vroeg 20e eeuw. Daarom is besloten tot een opgraving, waarvan de eerste fase in 2007 is uitgevoerd. Hierbij is ruim 250 m2 onderzocht. Na uitbreiding van het plangebied is in 2010 nog eens 635 m² onderzocht, deels in de vorm van een begeleiding en deels in de vorm van een definitieve opgraving. In totaal zijn bijna 500 begravingen vrijgelegd waarbij ca. 3500 vondsten werden aangetroffen, waaronder kistbeslagen, spijkers en bijgiften als beeldjes, rozenkransen, persoonlijke sieraden en haarspelden, maar ook knopen en resten textiel en leer. Behalve de individuele begravingen zijn tevens enkele knekelkuilen, een vloertje, een grafkelder met twee zinken kisten, een lege grafkelder, een lijkenhuisje en delen van de kerkhofmuren aangetroffen.In totaal is een selectie van 155 individuen fysisch antropologisch onderzocht, waaronder 12 kinderen, 67 volwassen vrouwen en 75 mannen. Beide geslachten zijn goed vertegenwoordigd in de assemblage, hetgeen erop duidt dat bij de indeling van het Sint-Martinuskerkhof geen scheiding is aangebracht tussen mannen en vrouwen. Het geringe aantal kinderen wordt verklaard doordat zij werden begraven aan de zuidzijde van het kerkhof, buiten en aan de rand van het onderzochte areaal.Aangetroffen sporen van ondervoeding tijdens de jeugd hebben veelal niet geleid tot groeiachterstanden of gezondheidsproblemen. De volwassen individuen uit Tegelen zijn zelfs iets langer dan de gemiddelde lichaamslengte bekend uit historische archieven en van andere populaties uit deze periode.Een groot deel van de aangetroffen individuen bereikte een hoge leeftijd. Uit historische bronnen blijkt zelfs dat veel inwoners ouder dan 70 werden. Het komt dan ook niet als een verrassing dat tal van bewijzen van ouderdomsaandoeningen te zien zijn. Daarnaast zijn opvallend veel en verschillende infectieziekten, trauma’s en degeneratieve gewrichtsaandoeningen aangetroffen, met voorbeelden van polio, tuberculose en chronische luchtwegaandoeningen mogelijk als gevolg van tuberculose of als een gevolg van de langdurige blootstelling aan luchtvervuiling, veroorzaakt door het stoken van bruinkool als brandstof in de steen- en ijzerfabrieken van Tegelen.Het is duidelijk gebleken dat de lange werkdagen en de uitputtende arbeidsomstandigheden in de steenen ijzerfabrieken hun weerslag gehad hebben op de fysieke gezondheid van de onderzochte individuen.De hoge percentages defecten en degeneratieve gewrichtsaandoeningen van het bovenlichaam geven aan dat er inspannend eentonig handwerk moest worden verricht, terwijl de hoge percentages fracturen bij mannen erop duiden dat het vaak om vrij riskante werkzaamheden ging. Schaarse bewijzen van tandheelkundige ingrepen duiden erop dat de meeste personen niet over – vaak toch dringend noodzakelijke – tandheelkundige hulp konden beschikken. De pijpkerven in de voortanden van 34 personen wekken de indruk dat er intensief werd gerookt.Het kerkhof in Tegelen geeft ons een goed beeld van een aantal gebruiken rondom de begrafenispraktijk van alledag in de tweede helft van de 19e en het begin van de 20e eeuw.Zo zijn de lichamen veelal bijgezet in op maat gemaakte gespijkerde kisten, die vergeleken met andere oudere begraafplaatsen uit vrij dun hout zijn samengesteld. De kisten waren voorzien van handvatten en/ of sierlijke bekroningen. De handvatten en de kistbekroningen zijn gemaakt van eenvoudige materialen zoals (vertind) ijzer en zink. De kisten zijn zeer rijk versierd met bijvoorbeeld horizontale kruisen en ook zijn enkele papieren ornamenten aangetroffen. In onderzochte begraafplaatsen buiten Tegelen zijn ornamenten, handvatten en bekroningen een zeldzaamheid. Dit heeft mogelijk te maken met de heersende mode van sobere begravingen in de late 18e en vroege 19e eeuw. Meer onderzoek naar vergelijkbare begraafplaatsen kan uitwijzen of dit beeld verder wordt bepaald door regionale gebruiken.Over het algemeen zijn de overledenen op de rug begraven en zijn de handen bij voorkeur gevouwen op het bekken gelegd. De oriëntatie van de graven is met name pragmatisch van aard: de ligging is, vanuit de oostwest-traditie, toch aangepast aan de oude topografie, zodat de begravingen feitelijk noordoostzuidwest zijn georiënteerd. De onregelmatigheid van begravingen kan samenhangen met een gebrek aan herkenningspunten op het kerkhof.Tussen de vingers van de overledene is veelal een rozenkrans gevlochten. Ook zijn in de graven medaillons aangetroffen en enkele losse kruisjes. Daarnaast zijn andere religieuze vondsten gedaan, zoals een wijwaterflesje of een beeldje. Uit de vondsten blijkt dat grootschalige katholieke bijeenkomsten georganiseerd werden en dat grote katholieke verenigingen actief waren. In eerdere perioden komen devotionalia niet of nauwelijks voor.In een klein aantal graven zijn aanwijzingen gevonden dat de overledenen in hun kleding werden bijgezet. De aanwezigheid van knoopjes, strikken en linten duidt er op dat de meerderheid van de overleden personen waarschijnlijk in een doodshemd is begraven.De assemblage laat zien dat het overgrote deel van de begravenen tot de werkende klasse behoorde.De steen- en ijzerfabrieken beheersten historisch gezien het leven van de inwoners van Tegelen. Bij tal van personen die op het kerkhof van de Sint-Martinuskerk begraven lagen, zijn de sporen van zware industriële arbeid nog steeds zichtbaar. Uit het onderzoek overheerst uiteindelijk het beeld van een arme maar zeker niet armlastige populatie, wier rijke Roomse leven werd beheerst door het industriële karakter van het dorp.Met dit onderzoek is een eerste aanzet gegeven tot het dichten van een onderzoekslacune. Immers er is vooralsnog nauwelijks archeologisch onderzoek gedaan naar de grafcultuur uit de tweede helft van de 19e eeuw. Het onderzoek heeft voor het eerst een beeld gecreëerd van vondsten, rituelen en gezondheid in een overgangsperiode in de geschiedenis van de industrialisatie. Een periode waarvan de sporen in rap tempo verdwijnen met het slopen, sluiten en ruimen van gebouwen en begraafplaatsen uit deze periode.In de wetenschap van de archeologie kan men niet dichter bij de mens komen dan met het onderzoek naar de mens zelf. De gemeente en de onderzoekers hebben dan ook getracht een zo piëteitsvol mogelijk onderzoek uit te voeren naar deze Tegelse telgen. De aangetroffen skeletten zijn daarom ook in het najaar van 2010 herbegraven op de gemeentelijke begraafplaats in Tegelen.

Tegelen-Wilhelminaplein: leven en dood in de schaduw van de Martinuskerk

Date Submitted: 2013-09-02