In opdracht van gemeente Nijmegen heeft Bureau Archeologie en Bodemkwaliteit van de gemeente Nijmegen (BABN) in een aantal tijdvakken in de periode oktober 2021 - maart 2023 een bureauonderzoek uitgevoerd voor het Valkhofpark te Nijmegen (gemeente Nijmegen). De aanleiding voor onderhavig onderzoek vormt de voorgenomen herinrichting van het Valkhofpark. Bij deze herinrichting van het park zullen onvermijdelijk graafwerkzaamheden gaan plaatsvinden. Het onderzoeksgebied is op de archeologische beleidskaart van de gemeente Nijmegen gelegen binnen terrein Z-02, een archeologisch rijksmonument (waarde 4; AMK-monumentnr. 961). Het Rijksmonument is sinds 27 juli 2021 bovendien onderdeel van het kerngebied van de UNESCO-Werelderfgoed-site Romeinse limes (kernzone Nijmegen-Valkhof area, zonenummer 22a). Omdat het park als geheel zal worden aangepakt en met het oog op nog niet voorziene plannen in de toekomst, heeft het bevoegd gezag (Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, RCE) besloten tot het laten uitvoeren van een archeologisch bureauonderzoek voor het hele park.Het doel van dit bureauonderzoek is het opstellen van een gespecificeerde archeologische verwachting aan de hand van bestaande bronnen over bekende of verwachte landschappelijke, historische en archeologische waarden. De nadruk ligt daarbij op het zowel in horizontale als verticale zin in kaart brengen van landschappelijke, archeologische en bouwhistorische waarden en de bodemverstorende factoren binnen het onderzoeksgebied. Ten behoeve van het bureauonderzoek zijn gegevens verzameld over bekende of verwachte archeologische waarden, alsmede over bodem verstorende elementen, geologische, bodemkundige en historisch-geografische kenmerken van het onderzoeksgebied.Voor de late prehistorie is er een kans op de aanwezigheid van resten van grafheuvels en bijbehorende mobilia in de vorm van urnen met verbrande menselijke resten en grafgiften. Uit de vroeg-Romeinse tijd zijn nederzettingssporen van de Romeinse vicus Oppidum Batavorum, zoals ook gevonden op de St. Josephhof, te verwachten, zoals (afval)kuilen, paalgaten en -kuilen, funderingsgreppels, kelders en latrines. Gezien de in het verleden gedane vondsten uit de midden-Romeinse tijd mogen ook sporen uit die periode verwacht worden. Uit de laat-Romeinse tijd zijn daarbij mogelijk nog steenbouwfunderingen van de binnenbebouwing van het castellum te verwachten en eventuele resten van een (tufstenen) weermuur met uitspringende halfronde torens. De grachten van het castellum lagen buiten de contour van het rijksmonument. Van de Karolingisch-Ottoonse palts zijn muurresten te verwachten. Van de 12e-eeuwse burcht kunnen resten verwacht worden van tufstenen muurwerk van paleisvleugels, ringmuur met torens en poortgebouw (al dan niet vanaf de late middeleeuwen (deels) vervangen en/of aangevuld door bakstenen muurwerk), bijgebouwen, waterputten en vanaf de late middeleeuwen funderingen en kelders van baksteen en mergel. Door de grondige sloop van de Valkhofburcht in de late 18e eeuw is vermoedelijk weinig van dat bouwwerk in de ondergrond bewaard gebleven. De muren zullen grotendeels tot in de funderingen zijn uitgebroken. Van de tufstenen en bakstenen ringmuur zijn wel nog resten onder het maaiveld bewaard gebleven, en mogelijk ook nog een restant van de fundering van de zuidelijke paleisvleugel bij de Sint-Maartenskapel. Uit de Tweede Wereldoorlog kunnen al dan niet beschoeide loopgraven met een breedte van ca. 1 m verwacht worden, alsmede in de grond uitgegraven schuilkuilen. Van twee in 1984 gesloopte bunkers zal hooguit los betonpuin in de sloopkuil achtergebleven zijn. Uit alle perioden vanaf de Romeinse tijd gaan de hier beschreven sporen en structuren vergezeld van vondstmateriaal zoals gedraaid aardewerk, metaalvondsten, munten, dierlijk bot (slachtafval) en bouwresten. Ditzelfde vondstmateriaal is ook rijk vertegenwoordigd in de bijna het gehele Valkhofplateau afdekkende cultuurlaag.De diepteligging van in situ resten van vóór de sloop van de burcht verschilt per locatie: op het plateau worden deze grotendeels afgedekt door een 2,0 tot 3,5 m dikke cultuurlaag, die in de afgelopen 2000 jaar is gevormd, zowel voor als na de sloop van de burcht in 1796-1799. Langs de randen bevinden resten van de ringmuur zich op een diepte van ca. 0,5 m -mv. Op de flanken buiten de ringmuur bevindt zich op het pleistocene zand eveneens een cultuurlaag van 1 á 1,5 m dikte, maar deze is waarschijnlijk niet geheel gevormd door de sloop van de burcht. Op ca. 0,5 m -mv zijn in het zuidwesten in ieder geval oudere resten tevoorschijn gekomen, waaronder ook een archeologische, mogelijk (laat-)Romeinse vondstlaag. De cultuurlaag direct onder het maaiveld bevat vondsten uit alle perioden en is op zichzelf een archeologisch archief van artefacten. Schade aan het bodemarchief door recente verstoringen zijn relatief beperkt en bestaan voornamelijk uit kabelsleuven, een rioolsleuf, werkputten van archeologisch onderzoek en de funderingen van de sociëteit ‘Burgerlust’ en de villa van baron Van Rijckevorsel. De meest ernstige verstoringen aan de burcht zijn veroorzaakt door de sloop ervan in 1796-1799.De voorgenomen ingrepen omtrent de herinrichting van het park en de consolidatie en visualisatie van de westelijke ringmuur en torens zorgen naar verwachting voor relatief geringe schade aan het bodemarchief. Voor het aanbrengen van nieuwe funderingen zal niet dieper dan 0,6 m -mv ontgraven gaan worden, kabels en leidingen zullen indien ze vernieuwd moeten worden in bestaande tracés komen te liggen, of ter plaatse van de paden waar al een cunet van recent bouwzand met een diepte van 0,5 tot 0,6 m onder ligt.Op grond van de resultaten van het bureauonderzoek adviseert BABN grondverstorende activiteiten binnen het archeologische rijks- en tevens UNESCO-monument te vermijden. In het geval van onvermijdelijke graafwerkzaamheden acht BABN archeologisch onderzoek ten alle tijde noodzakelijk. In het geval van infrastructurele werken adviseert BABN indien mogelijk binnen bestaande tracés van paden en leidingen te werken om verstoring van het bodemarchief zoveel mogelijk te vermijden. Dergelijke werkzaamheden dienen archeologisch te worden begeleid (KNA-protocol 4004, Opgraven, variant archeologische begeleiding). Om archeologische resten in de ondergrond te beschermen en indien nodig ex-situ veilig te stellen, vereisen alle graafwerkzaamheden buiten bestaande tracés archeologische maatregelen in de vorm van een opgraving, KNA-protocol 4004. Vanwege de status van Rijksmonument is ten alle tijden een archeologische monumentenvergunning noodzakelijk. Ontgravingsdiepte en omvang van de te ontgraven delen dienen altijd tot een minimum beperkt te worden en archeologisch onderzoek dient zich vervolgens ook aan deze begrenzingen te houden. Uitgangspunt is instandhouding van de archeologische waarden. Indien nodig zullen planaanpassingen of alternatieven aangedragen moeten worden om verstoringen te voorkomen.Bij nog onvoorziene graafwerkzaamheden kan het afhankelijk van de aard en omvang van de geplande werkzaamheden raadzaam zijn eerst een inventariserend veldonderzoek uit te laten voeren in de vorm van een booronderzoek (IVO-O) en/of een proefsleuvenonderzoek (IVO-P), KNA-protocol 4003, waarbij het waarderen van de vindplaats(en) niet vooropstaat, maar eerder het inventariseren van de bodemopbouw en de controle of er geen (nog niet bekende) in situ resten verstoord zullen worden bij de geplande werkzaamheden. In het geval dit laatste wordt geconstateerd wordt geadviseerd de geplande werkzaamheden te wijzigen ter bescherming van deze resten en indien dit niet kan de grond verstorende activiteiten in het geheel niet toe te staan
Date Submitted: 2023-08-16
