Van maart tot en met juni 2016 is de riolering in enkele straten in het middeleeuwse centrum van Enkhuizen vervangen. Hierbij is gegraven in de Wortelmarkt, het Verlaat, de Erwtenmarkt en de Waagstraat. In drie straten, de Wortelmarkt, het Verlaat en Waagstraat, lag oorspronkelijk een gracht. Bij het archeologisch onderzoek zijn veel sporen en vondsten aangetroffen, waaronder houten beschoeiingen, een bakstenen overkluizing, resten van huizen en een oud gemetseld riooltje. Op basis van de sporen kan de ontwikkeling van het gebied worden gereconstrueerd in een serie fasekaarten.De eerste fasekaart toont de situatie rond 1450. Enige tijd hiervoor, waarschijnlijk in 1412, is het water in de Wortelmarkt en het Verlaat gegraven. Het water in de Karnemelksluis en Waagstraat bestond al vanaf de ontginning in de 12de eeuw en is in de loop van de tijd omgevormd van brede sloot naar stadsgracht. Het water in de Kaasmarkt en Noorder Havendijk was onderdeel van de oudste binnenhaven van de stad, aangelegd in 1362. Op de grens van de haven en de gracht in de Waagstraat lag vanaf 1412 een dam met een overtoom om schepen van het zoete naar het zoute water te trekken en omgekeerd. Het polderwater werd vanaf 1412 via een houten spuisluis aan het einde van de het Verlaat geloosd in de haven.Het bestaan van de houten spuisluis en de overtoom is alleen bekend uit historische bronnen: archeologische sporen zijn hier niet van gevonden.De volgende fasekaart geeft de situatie weer rond 1540. Door de snelle economische groei van de stad nam het aantal inwoners in de 16de eeuw flink toe. De hier besproken straten lagen nu midden in het centrum en er was waarschijnlijk sprake van (bijna) gesloten bebouwing. De Erwtenmarkt is waarschijnlijk in de eerste helft van de 16de eeuw gemaakt.Het lijkt er sterk op dat rond het midden van de 17de eeuw de huizen langs de noordzijde van de Karnemelksluis zijn afgebroken en meer naar het noorden nieuwe huizen zijn gebouwd op een nieuwe rioollijn.In ieder geval vóór 1560 is de gracht in de Waagstraat gedempt. Het precieze jaar van de demping is uit historische bronnen niet bekend. Waarschijnlijk vond de demping gelijktijdig plaats met de bouw van de Waag in de periode 1557-1559. De gracht is dichtgestort met zandige klei gemengd met stadsafval.Op de volgende fasekaart van rond 1600 is zowel de Kaasmarkt als de Waagstraat gedempt. De Kaasmarkt en Nieuwstraat, het middendeel van de oudste haven, zijn in of kort na 1544 dichtgestort. De Erwtenmarkt is weergegeven als straat met zijn huidige breedte. Het is niet precies bekend wanneer de verbreding van de steeg plaatsvond, maar het ligt voor de hand dat dit in de loop van de 16de eeuw of eerste helft van de 17de eeuw was.Vermoedelijk was in ieder geval de brug ten noorden van de Erwtenmarkt in deze tijd al een bakstenen boogbrug, net als de brug ten zuiden van de Wortelmarkt. De overige bruggen zijn altijd van hout gebleven.De vierde fasekaart toont de situatie rond 1650. De huizen langs de noordzijde van de Karnemelksluis zijn rond deze tijd verplaatst richting het noorden, zodat ook ten noorden van de gracht een straat kon worden gemaakt.Aan de oostzijde van het Verlaat is de oude spuisluis en overtoom vervangen door een nieuwe bakstenen overkluizing van 14,90 meter lang en circa 4,6 meter breed (binnenmaat). De overkluizing bestond uit twee parallelle muren met daarop een tongewelf.In de overkluizing moet een sluis hebben gezeten, maar hier zijn nauwelijks sporen van teruggevonden.Op de fasekaart van rond 1700 is de overkluizing verdwenen. Uit historische bronnen blijkt dat het stadsbestuur in 1693 het besluit nam tot demping van dit deel van de gracht.In 1792 is nogmaals een stuk gracht aan de oostzijde van het Verlaat gedempt, zoals zichtbaar is op een fasekaart van rond 1800.Ook de haven in de Noorder Havendijk is verdwenen: het water is in 1727 gedempt met zand. Een van de houten bruggen over de gracht in de Wortelmarkt is vóór 1823 verdwenen. Rond 1800 verkeerde Enkhuizen in een diepe economische crisis en dit is goed zichtbaar in de open gaten in de bebouwing. Buiten het Middeleeuwse centrum was de situatie nog veel erger: hier verdwenen complete wijken. Pas na het einde van de 19de eeuw nam het aantal huizen weer toe.In 1839 of 1840 is de gracht in het Verlaat en Wortelmarkt definitief gedempt. Hierbij zijn de bakstenen kademuren en de boogbrug over het Verlaat grootschalig weg gesloopt uit de grond. Bij het onderzoek van 2016 kon de positie van de kademuren wel worden herkend door verschillen in de bodem, maar de muren zelf waren niet aanwezig. De gracht is opgevuld met een rommelig mengsel van zand, klei, schelpgruis en stadsafval. Opvallend is dat de dempingslaag vooral keramiekscherven uit de 18de eeuw bevat. Dit betekent dat ergens grond met afval, mogelijk een vuilnisbelt, is weggeschept voor het dempen van de gracht. Het riooltje aan de oostzijde van het Verlaat is hierna doorgetrokken tot halverwege het Verlaat en de Erwtenmarkt door. Waarschijnlijk loosde het riool op de nog bestaande gracht in de Karnemelksluis. Het deel van het gemetselde riool in het Verlaat was tot 2016 nog in gebruik, de rest is al in de 20ste eeuw vervangen door een riool van beton. In 1912 is de gracht in de Karnemelksluis gedempt.

West-Friese Archeologische Rapporten 120

Files not yet migrated to Data Station. For access to these files, please contact DANS at info@dans.knaw.nl.