Inleiding In opdracht van de gemeente ‘s-Hertogenbosch is gedurende 19 dagen tussen 3 november 2015 en 11 mei 2016 een archeologische begeleiding uitgevoerd in het plangebied ‘Barten Zuid’ in ‘s-Hertogenbosch. De aanleiding voor het onderzoek was de vervanging van de bestaande riolering. Het plangebied bevindt zich net buiten de historische binnenstad van ’s-Hertogenbosch, ter plekke van de vestingwerken/voorwerken buiten de stadsmuren. De rioolsleuven hadden een diepte van gemiddeld 2 m -mv en een breedte van 1 tot 1,5 m.

Geschiedenis van het plangebied Het plangebied bevindt zich net buiten de stadsmuur. In de 16de eeuw werd hier een voorwerk aangelegd, dat zich net ten noordwesten van het plangebied bevond. In de 17de eeuw werd dit voorwerk afgebroken en werd ter plekke van het plangebied een ravelijn aangelegd, met daarvoor een hoornwerk. Vanaf het ravelijn was de stad middels een brug te bereiken. In de 18de eeuw werden de voorwerken aangepast en uitgebreid. Binnen het plangebied werden vermoedelijk het ravelijn en de brug vernieuwd, en aan weerszijden kwamen overige voorwerken te liggen in de vorm van ravelijnen en halve manen, omgeven door een enveloppe. Tot aan de sloop van de vestingwerken aan het eind van de 19de eeuw werden de voorwerken hersteld en mogelijk aangepast. Van de voorwerken zijn tijdens eerder archeologisch onderzoek al meerdere delen onderzocht.

Onderzoeksresultaten Tijdens het onderzoek werden delen aangetroffen van het muurwerk van het ravelijn voor de Hinthamerpoort, de halve maan voor het Hinthamerbolwerk, de enveloppe en het meest oostelijk gelegen ravelijn.

Van het ravelijn voor de Hinthamerpoort werd een klein deel van de noordface aangetroffen. Het muurwerk leek aan de veldzijde voorzien van een herstelling. De muurdikte van de twee delen tezamen bedraagt 1,92 m. Van de halve maan voor het Hinthamerbolwerk werden delen van het muurwerk van beide facen aangetroffen. Het muurwerk bestaat uit een schildmuur voorzien van steunberen; de muurdikte van de schildmuur bedraagt 1,30 m. Op twee locaties werd muurwerk van de keelzijde of stadszijde van de enveloppe aangetroffen, de muurdikte bedraagt 38 cm. Ten slotte is van beide facen van het meest oostelijke ravelijn muurwerk aangetroffen, het gaat om delen nabij de saillant van het ravelijn, de muurdikte bedraagt 1,30 m. Het muurwerk kon op basis van de archeologische gegevens niet worden gedateerd; wel kon voor meerdere delen van het muurwerk worden vastgesteld dat er een herstellingsfase aanwezig was. Van de aardlichamen van de voorwerken zijn mogelijk kleine delen gezien, op meerdere locaties onderin de rioolsleuven. Nergens was het echter met zekerheid vast te stellen of het niet toch om recentere ophogingen ging, waardoor over maaiveldhoogten ten tijde van de voorwerken of het verloop van de wallichamen met behulp van de huidige onderzoeksgegevens niets te zeggen is.