In opdracht van BAM Vastgoed B.V. en De Eendragt C.V. heeft ADC ArcheoProjecten een archeologische opgraving uitgevoerd voor het plangebied Schelphoek . Het gebied ligt aan de zuidoostzijde van de stad en wordt aan de noordzijde begrensd door het water van de Voormeer, aan de oostzijde door het Baanpad, aan de zuidzijde door de Baansingel en aan de westzijde door de Limmerhoek. In het gebied zijn zestien werkputten aangelegd met een totale oppervlakte van 6592 m2.
Aan de Turfmarkt stond in 1597 op de hoek Voormeer het grote woonhuis Hof van Ameide, vermoedelijk gebouwd rond 1575. Rond 1630/1650 werd hierin de brouwerij De Lelie gevestigd. Ten zuiden ervan stond in 1597 aan de Turfmarkt een groot pand met de kap haaks op de Turfmarkt. In de 17e eeuw is op deze plaats een grote L-vormige aanbouw gemaakt aan het hoekpand Hof van Ameide - wellicht bestond dit deels nog uit dit oudere haakse pand. Deze situatie staat op de kaarten van Blaeu uit 1649 en 1650 en op de gevelbeeldenkaartjes van ca 1670. Van de haakse vleugel zijn in de opgraving geen resten meer terug gevonden. Het is door latere bouwactiviteiten geheel verwijderd. Aan de Voormeer stonden ten oosten van het hoekpand in 1597 twee kleine huisjes. Deze zijn pas na ca. 1670 verdwenen voor de bouw van pand 4. Pand 4 is gebouwd tegen pand 5 aan. Het is onduidelijk hoe oud pand 5 is. Op de kaarten van Blaeu uit 1649 en 1650 en op het gevelbeeldenkaartje van ca. 1670 lijkt hier een normaal huis te staan en nog niet de grote loods uit later tijd. Vermoedelijk dateert dus ook pand 5 nog van na ca 1670. Het waren drie hoge en diepe panden, met een of twee verdiepingen en een grote lengte. Panden 4 en 5 (en 6) zijn pas gesloopt in 1923 voor het nieuw bedrijfspand van firma Eriks (hiervan is de voorgevel vermoedelijk terug gevonden; spoor 4-5028). Mogelijk hangt de bouw van pand 4 (aangebouwd tegen pand 5 aan) samen met de constructie van twee grote brouwersovens, eind 17e of mogelijk pas begin 18e eeuw. Pand 6 was mogelijk in oorsprong gelijktijdig met pand 5 gebouwd, met een steeg ertussen. Dit pand reikte oorspronkelijk vanaf de Voormeer tot aan of tot en met de beerput heeft gelopen. Vervolgens is het pand (in de 17e eeuw) tot en met het overhoeks gemetselde gedeelte verlengd. Vervolgens is het pand nog eens met bijna 6 m verlengd. Tot slot is in de loop van de 19e eeuw de steeg tussen panden 5 en 6 afgesloten. De beerput 105-5009 was hierdoor niet meer bereikbaar. Daarom is waarschijnlijk beerput 105-5001 achter de bebouwing aangelegd. Of dit meest oostelijke pand in het rijtje van drie diepe panden ook een pakhuis- dan wel industriële functie heeft gehad is niet zeker. De geringere omvang van de fundering en het ontbreken van een houten fundering hieronder zou kunnen betekenen dat dit huis maar één bouwlaag heeft gehad. Volgens verschillende historische foto’s bestond de bebouwing op deze plaats ook in later tijd uit niet meer dan één bouwlaag onder een zadeldak. De panden 7, 8 en 9 zijn slechts zeer fragmentarisch bewaard gebleven.
Aan zuidkant van de Turfmarkt zijn de resten gevonden van een paar huizen met de voorgevel aan de Turfmarkt. Op deze locatie staat op de kaart van Drebbel uit 1597 nog een met loodsen omringde scheepswerf. De loodsen zijn vermoedelijk binnen een paar decennia nadien gesloopt om ze te vervangen door deze drie huisjes. De panden 1 en 2 hebben een indeling in een voorhuis en een achterkamer, met in pand 2 een bedsteekelder ertussen. Achter pand 2 zijn twee latere kelders (2-5020 en 2-5021) gevonden die mogelijk de enige restanten zijn van een later aangebouwd achterhuis. Panden 1 en 2 zijn pas in 1989 gesloopt - het waren panden met een gezamenlijke voorgevel met dubbele trapgevel, maar uit de opgraving blijkt dat ze niet gelijktijdig zijn gebouwd. De gevels waren ook niet precies symmetrisch. Pand 3 had op oude afbeeldingen steeds een tuitgevel. Het was een klein pandje en de ondiepe funderingen werden in de opgraving niet meer aangetroffen. Wel was er een smeedhaard (102-5012) die ooit ook is verbouwd (102-5013). Ook zijn aan deze zijde van het terrein, perceel 3/3a, richting de hoek met de Voormeer, twee steenkool gestookte smeedhaarden aangetroffen. Gezien de ligging van enkele kelders heeft deze zone mogelijk een percelering georiënteerd op de Turfmarkt gekend, waren hier in eerste instantie twee panden en mogelijk drie panden aanwezig die later zijn samengevoegd. Kaartmateriaal laat alleen een groot pand georiënteerd op de Voormeer zien.
Ten oosten van de huizen 1, 2 en 3 zijn in de ondergrond grote hoeveelheden houtsnippers aangetroffen, die, samen met een deel van het aangetroffen slakmateriaal, zijn toe te schrijven aan (scheeps) bouwactiviteiten in de nabije omgeving. Resten van een scheepshelling zijn niet aangetroffen. De noordzijde van de (oude) Schelphoek (perceel, 20, 21, 22, 23, 24) heeft naast deze houtsnipperpakketten sporen van ambachten en industriële activiteiten opgeleverd. Zo zijn naast lange en stevig gefundeerde muren van grote werk- / opslagruimtes ook houten bakken en ovens aangetroffen. Vanwege de vorm van de ovens, de aanwezigheid van de goten en de bakken in de directe omgeving en de aanwezigheid van een roodverkleurde laag naast één van de goten, wordt gedacht aan een functie in de textielververij. Hierbij is gezien de ligging van de structuren mogelijk sprake van meerdere werkplaatsen met een breedte van ca 8 m. Hoewel de oudste muren hier uit de 17e eeuw dateren, zijn de industriële activiteiten mogelijk in de 17e/18e en 18/19e eeuw te dateren Aan de oostzijde van het middenterrein (percelen 16, 17 en 18) (delen van) kamerwoningen aangetroffen die, gezien de gebruikte bakstenen, reeds in de 17e eeuw in gebruik zijn genomen. In één van de kamerwoningen is een bedstee-kelder aangetroffen. Het terrein aan de Voormeer, hoek Zandersbuurt is in de tweede helft van de 16e eeuw ingericht. In de ondergrond zijn verschillende vondstlagen aangetroffen met materiaal dat in deze periode dateert. Hier is rond 1560 in het water een kunstmatig eilandje gemaakt voor een runmolen, met op de oever (nu oostzijde van het Baanpad) een bakstenen gebouw. Vervolgens is op het terrein in eerste instantie sprake geweest van ambachtelijke/industriële activiteiten. Op de kaart van Drebbel uit 1597 is een oostwest georiënteerd gebouw afgebeeld. Hierover is geschreven dat deze samen met de afgebeelde hijsinrichting vergelijkbaar is met de inrichting van de afgebeelde zoutketen zuidelijker op het terrein. De aangetroffen lagen en kuilen kunnen deze interpretatie ondersteunen. Een enkel fragment muurwerk kan mogelijk nog aan deze zoutketen toegeschreven worden. In de vroege 17e eeuw zijn vervolgens in plaats van de zoutketen zes huizen (percelen 10 t/m 15) op het terrein gebouwd. Van de zes panden zijn de middelste gebouwd als twee dubbelpanden met per twee panden een gedeelde tussenmuur. Deze datering wordt bevestigd door het bouwhistorisch onderzoek en door de archeologische vondsten. In de panden zijn verschillende bouwfasen te herkennen, waarbij met name de beschreven panden 10, 11 en 12 grote veranderingen ondergaan. Gezien de vele verstoringen zal de voorgevel bij alle panden meermaals onderhanden zijn genomen. Op het achterterrein zijn verschillende uitbouwtjes zichtbaar. Verder naar achteren in de werkputten 16 en 17 zijn meerdere kuipen, waterputten (vaak opgevuld met beer) en een grote beerput aangetroffen. Deze sporen zijn vermoedelijk toe te schrijven aan de bebouwing gericht op de Zandersbuurt, waarvan delen zijn gedocumenteerd tijdens het proefsleuvenonderzoek. Het terrein wordt aan de oostzijde begrensd door een vestingwerk met gracht. Tijdens het onderzoek is op de historisch verwachte locatie een houten beschoeiing bestaande uit palen en planken aangetroffen. Aan de oostzijde hiervan is een grote concentratie aardewerk en puin aangetroffen. De locatie en datering van de schoeiing en het materiaal doet vermoeden dat het hier een kering betreft met daarnaast een (deel van een) opgevulde gracht. Een onderwal is niet aangetroffen. De kering kan op grond van de resultaten van het dendrochronologisch onderzoek niet exact gedateerd worden. Het betreft hier namelijk hergebruikt scheepshout. De kapdatum wordt geplaatst na 1493. Rekening houdend met ontbrekend spinthout en de gebruiksduur als scheepshout is het aannemelijk dat de kering uit de beginfase van de Schelphoek dateert, dat wil zeggen ten tijde van de aanplemping en ontwikkeling van het Voormeer. De beschoeiingen uit put 16 en 18 zouden ook afkomstig kunnen zijn van het kunstmatige eiland van de runmolen ca 1560. De gracht(demping) heeft enkele scherven 16e-/17e- en 19e-eeuws materiaal opgeleverd. Het gros van het materiaal dateert echter in de (tweede helft van de) 18e eeuw.
De zuidwestzijde van het terrein (put 27) heeft slechts een kelder en enkele vrijwel vondstloze waterputten opgeleverd. Richting het zuidelijke middenterrein is in werkput 23 meer informatie verzameld over de bodem van het oorspronkelijke Voormeer en de aanplemping hiervan. De aanwezigheid van een gracht, zoals deze is afgebeeld op de kaart van Lourens Pietersz die het terrein in een noordelijk en zuidelijk deel zou onderverdelen, is niet aangetoond. Werkput 23 heeft naast ophoging en slooppuin de bodem van het voormalige Voormeer laten zien. In deze bodem is aanplempingsmateriaal aangetroffen daterend rond het midden van de 16e eeuw en een enkele scherf daterend in de eerste helft van de 15e eeuw. Hiermee is de vroegste fase van de Schelphoek in beeld gebracht. In put 23 en 24 zijn sporen aangetroffen die duidelijk maken dat in deze zone langdurige industriële werkzaamheden hebben plaatsgevonden. Deze werkzaamheden komen tot uiting in de aanwezigheid van lange muren en muurfunderingen en in minimaal vijf houten bakken van divers formaat, toe te schrijven aan de zoutindustrie. Twee bakken van verschillende formaten zijn direct naast elkaar geplaatst, daarnaast zijn een gloeiplek en een werkvloer aangetroffen. De kapdata van het hout van de bakken valt aan het eind van de 16e of begin 17e eeuw. De langste muur in het geheel is over de grootste houten bak spoor 5025 heen gebouwd. Dit komt overeen met bekende historische gegevens over de zoutketen die hier vanaf de late 16e tot medio 20e eeuw hebben gestaan. De houten bakken horen bij de Anker, waarvan bouwdata uit eind 16e eeuw, 1763 en 1896 bekend zijn. Over de techniek van de 16e- en 17e-eeuwse zoutraffinaderij zijn slechts globale gegevens bekend. Op een plattegrond van zoutketen De Burg, Westzaner Wapen en Oranjeboom, aan de oostkant van de Oudegracht, getekend door H. van Tellingen in 1801 (Regionaal Archief Alkmaar PR1004209) is te zien dat hier in elke zoutkeet een handvol op ovens verwarmde kuipen stond, vertrekken met turfopslag en zoutopslag (‘Zout Dennen’), maar er is geen voorziening voor de opslag van zout water te vinden. De zoutketen in de Schelphoek blijken vanaf het begin voorzien te zijn van grote houten bakken voor de opslag van zout water, dat werd aangevoerd uit natuurlijke zoutpannen bij Petten. Voor deze opgravingen was dit fenomeen niet bekend.1 In werkput 21, min of meer midden op het terrein, is een tweetal waterputten aangetroffen. Deze fenomenen bevinden zich op / in de nabijheid van de locatie waar in de 19e eeuw een pottenbakker zou zijn gehuisvest. Tijdens het proefsleuvenonderzoek zijn wel misbaksels aangetroffen, tijdens de opgraving is echter geen materiaal verzameld dat toegeschreven kan worden aan pottenbakkers.
