In opdracht van Parklaan landschapsarchitecten heeft RAAP op 6 december 2018 een archeologische opgraving uitgevoerd in het kader van het project ‘Realisatie Molenplein’ in de gemeente Katwijk. Aanleiding voor dit onderzoek vormde het voornemen om de locatie van de molen beleefbaar te maken in de vorm van een ‘molenplein’ met zitelementen. Omdat bij realisatie van het Molenplein de aanwezige resten beschadigd konden raken, was door de bevoegde overheid besloten dat de aanwezige archeologische resten dienden te worden opgegraven.
Verwacht werden de sporen van de in 1700 gebouwde en in 1935 afgebroken Molen De Vlinder en een eventuele voorganger daarvan, een houten standerdmolen. De fysieke resten hebben een speciale waarde doordat de wereldberoemde impressionistische schilder Claude Monet deze in 1886 een aantal malen geschilderd heeft. Het voornaamste doel van het onderzoek was het veiligstellen van de wetenschappelijke informatie (behoud ex situ).
Aanvullend op de ‘normale’ registratie zijn de molenfundamenten experimenteel vastgelegd door middel van een nieuwe methode waarmee een bijzonder hoge graad van detail kan worden bereikt, met relatief weinig inspanning: Structure-from-Motion. Vooral bij opgravingen in de binnenstad en bij het documenteren van complexe 3-dimensionale structuren, is de techniek een revolutionaire vernieuwing, maar staat nog in de kinderschoenen. Zie plaatje hieronder.
Zowel in het plangebied als in de directe omgeving van het plangebied zijn in het verleden talloze archeologische onderzoeken uitgevoerd. De meeste hiervan hadden betrekking op het inmiddels wettelijk beschermde terrein van zeer hoge archeologische waarde (monumentnummer 1148), een Merovingisch grafveld. In juli 2005 is door RAAP een beperkt proefsleuvenonderzoek uitgevoerd, waarbij twee fundamenten zijn aangetroffen die geïnterpreteerd werden als teerlingen, uit bakstenen bestaande opgemetselde stiepen (Schute, 2005). Voor een voorganger van de in 1935 afgebroken korenmolen De Vlinder bestaan summiere historische aanwijzingen. De oudste schriftelijke gegevens gaan terug tot een transportakte uit 1584; ook staat de molen op een kaart uit 1610 getekend.
Dit leidde weer tot een aanvullend proefsleufonderzoek, uitgevoerd door Econsultancy in 2017. Hierbij werden naast de teerlingen nu ook de fundamenten van de latere grondzeiler ten dele blootgelegd. Wel zagen de onderzoekers de teerlingen als constructief element van die grondzeiler.
Een jaar later is de hele molen dan uiteindelijk opgegraven. Onder een ‘bouwvoor’ (deze moet opgehoogd en geconstrueerd zijn bij de bouw van de nieuwbouwwijk, het maaiveld ligt circa 30 cm hoger dan oorspronkelijk!) bleek een verstoorde laag aanwezig (S1001), naar het lijkt verstoord door de recente bouwwerkzaamheden, de proefsleuf van Econsultancy in 2017 en die van RAAP in 2005. Deze laag bevatte veel puin, houtskool, maar een eventuele brandlaag (door afbranden standerdmolen) werd niet aangetroffen.
In het vlak zijn de vier stiepen of teerlingen van de standerdmolen aangetroffen. De afmetingen van deze teerlingen zijn verschillend. Wat opviel was dat de teerling in noord(oost)en duidelijk kleiner is en die in het (zuid)oosten duidelijk groter dan de andere twee. De basis van de kleinste teerling bestaat uit laat middeleeuwse kloostermoppen. De kloostermoppen worden gedateerd in de 13e eeuw en zijn dus hergebruikt. Dit veronderstelt een samenhang met bijvoorbeeld de Abdij van Rijnsburg die in 1574 werd verwoest; mogelijk zijn hiervan stenen gebruikt. De andere stenen worden gedateerd in de 17e tot 19e eeuw.
De teerlingen zijn half opgenomen in de cirkelvormige fundering van de uit 1700 daterende grondzeiler. De fundamenten van de voorganger liggen daarmee op exact dezelfde plek als de navolger en lijken hergebruikt te zijn in de fundering van de grondzeiler. De aard van de vondsten is consistent met de verwachting. Er werd eenvoudig gebruiksaardewerk aangetroffen, in merendeel daterend uit de 17e en 18e eeuw. Slechts een paar vondsten bleken eenduidig in de eerste fase, die van de standerdmolen, te dateren. Aardig was de vondst van het fragment van een maalsteen van vesiculaire lava.
Inmiddels is het Molenplein gerealiseerd en is een deel van de originele fundamenten hier zichtbaar.
