BAAC Archeologie en Bouwhistorie heeft in het plangebied Voorthuizen Rondweg N303 vindplaats West 1 (gemeente Nijkerk) en West 2 (gemeente Barneveld) een opgraving uitgevoerd in opdracht van de Provincie Gelderland en onder directievoering van Rubicon Erfgoed. De aanleiding voor het archeologisch onderzoek is de voorgenomen realisatie van een nieuwe rondweg om Voorthuizen heen, waardoor het verkeer niet meer door, maar om het dorp heen wordt geleid. Bij de realisatie van de rondweg zullen bodemingrepen plaatsvinden, die eventueel aanwezige archeologische resten kunnen verstoren, door de aanleg van de hoofdrijbaan en de bermsloten en geluidswallen daarlangs.
Tevens is in opdracht van de gemeente Barneveld een (nood)opgraving uitgevoerd in een cunet voor een geluidswal aan de noordelijke rondweg N303 te Voorthuizen. De resten uit het mesolithicum werden ontdekt door het oplettende oog van de amateurarcheoloog dhr. J. Wisse en direct gemeld bij de gemeentelijk archeoloog.
Resultaten: Tijdens het opgraven van de vindplaatsen West 1 en West 2 in Voorthuizen zijn archeologische resten uit het mesolithicum, laat-neolithicum, ijzertijd, middeleeuwen en nieuwe tijd blootgelegd.
De mesolithische resten kenmerkten zich door grondsporen in de vorm van haardkuilen en kuilen, maar ook door de verrassende vondst van een kleine vuursteenbewerkingsplaats. Ca. 800 m verder naar het oosten werden, op dezelfde dekzandrug als waar vindplaats West 2 op ligt, nog eens vier mesolithische vuursteenclusters onderzocht.
De laatneolithische resten waren er in de vorm van een grote kuil, die met zekerheid laatneolithisch is op basis van aardewerk en een 14C-datering en daarmee in de klokbekerperiode is te plaatsen. Ook bestaat het vermoeden dat verschillende paalsporen behoren tot deze periode alhoewel dit niet direct bewezen kon worden aan de hand van aardewerk of een radiometrische datering.
Uit de ijzertijd werden resten blootgelegd van de rand van een nederzetting. Dit liet zich zien als in ieder geval twee vierpalige bijgebouwen en een mogelijk deel van een groter gebouw, een driehonderdtal scherven en enkele natuurstenen.
Uit de middeleeuwen werd een karrenpad blootgelegd die ook bij het proefsleuvenonderzoek reeds ontdekt was. De sporen uit de nieuwe tijd waren dievan grondverbetering en zijn voornamelijk aangetroffen binnen vindplaats West 1. Deze sporen zijn waarschijnlijk in de jaren 30 van de vorige eeuw gemaakt toen het heideveld werd ontgonnen om er bouwland van te maken.
De archeologische resten wijzen erop dat de lage, maar vooral de hoge dekzandrug in Voorthuizen intensief werd gebruikt, bezocht of bewoond in de prehistorie.
Landschappelijke situatie: De vindplaatsen West 1 en West 2 zijn gelegen op een brede, deels verspoelde lage dekzandrug (West 1) en een hoger gelegen OZO-WNW georiënteerde dekzandrug (West 2) in de buurt van stromend water. In dit geval de Voorthuizerbeek die ten zuiden van de hoge dekzandrug stroomt en waarvan het vermoeden bestaat dat deze in het mesolithicum ook watervoerend was. De dekzandrug waar vindplaats West 2 op ligt wordt in het zuiden en noorden gescheiden door laagten die opgevuld zijn met veen.
De mesolithische vindplaats langs de noordelijk rondweg, die per toeval werd ontdekt door het oplettende oog van amateurarcheoloog dhr. J. Wisse, ligt op de zuidflank van mogelijk dezelfde dekzandrug als vindplaats West 2 dicht in de buurt van de Voorthuizerbeek.
De resultaten van het onderzoek naar de mesolithische resten hebben onder andere aangetoond dat de lage en hoge dekzandrug gedurende de hele mesolithische periode in gebruik is geweest. Ook is vastgesteld dat de vuursteenbewerkingsplaats van vindplaats West 2 afgedekt is met een laagje stuifzand van minimaal 10 cm en al in het neolithicum is afgedekt door dat stuifzandlaagje.
Sporen en archeobotanie: Het macrobotanische onderzoek heeft aangetoond dat in bijna alle haardkuilen en kuilen uit het mesolithicum verkoolde dennenappelschubben zijn aangetroffen. De haardkuil S7005 uit het laat-mesolithicum in gebruik is geweest als roosterkuil en daarvoor is uitsluitend dennenhout gebruikt. Dit is opvallend omdat in deze periode de loofbomen de overhand krijgen en de naaldbomen verdringen. Waarschijnlijk was het nog droog genoeg waardoor de naaldbomen hier langer hebben kunnen blijven staan. Door het aantreffen van verkoolde wortelstokken kon vastgesteld worden dat de functie van de kuil een roosterkuil is geweest.
Een andere opvallende kuil was haardkuil S3050. Voor deze kuil uit het vroegmesolithicum is bijna uitsluitend eikenhout gebruikt. Opvallend omdat in deze periode voornamelijk naaldhout beschikbaar is. Vermoedelijk is de kuil hergebruikt in een periode waarin eikenhout meer voor handen was en is de kuil in gebruik geweest als kookkuil. De functie van de andere kuilen is niet duidelijk geworden door het archeobotanische onderzoek. De functies van die kuilen moet gezocht worden tussen kook-, rooster-, of teerproductiekuilen zoals bij andere onderzoeken wel vastgesteld kon worden.
Uit het laat neolithicum is een grote kuil opvallend te noemen, S3036. Deze kuil is onderzocht op botanische resten en daaruit kwam naar voren dat de kuil is gebruikt om te koken. Onder andere zijn daar eikels in gekookt of geroosterd. Verder leverden twee paalsporen niet de gewenste radiometrische datering op omdat deze in het mesolithicum vielen. Waarschijnlijk waren de gedateerde resten nog in de bodem aanwezig toen de paalgaten werden gegraven.
De archeologische resten uit de ijzertijd leverden bijgebouwen en een mogelijk groter gebouw op. Uit één paalspoor werden ook archeobotanische resten onderzocht die iets hebben verteld over de voedseleconomie in de midden tot late ijzertijd.
Doelmatigheid en advies: Voorafgaand aan de opgraving was een karterend booronderzoek uitgevoerd speciaal gericht op het vinden van vuursteen. Door middel van een 5 x 5 m grid is vastgesteld dat geen grote hoeveelheden vuursteen aanwezig waren binnen de beide vindplaatsen. Deze waarneming is juist geweest, maar verrassend genoeg werd er een kleine vuursteenbewerkingsplaats aangetroffen waaruit bleek dat drie boorpunten in vondstarme vakken lagen en de grootste concentratie precies in een maas viel van het boorgrid. De vuursteenbewerkingsplaats was op een haar na gemist.
Conclusie hieruit is dat deze kleine vuursteenclusters alleen opgespoord kunnen worden door een intensief en kostbaar 3 x 2 m grid, maar waarschijnlijk ook met een verspringend 5 x 4 m grid zoals is aangetoond 60 m ten oosten van vindplaats West 2 ten behoeve van de uitbreiding van de begraafplaats aldaar.
Met het uitvoeren van de verschillende archeologische onderzoeken binnen het plangebied Rondweg N303 (Westelijke en Noordelijke Rondweg) in Voorthuizen zijn alle daarbij aangetroffen archeologische resten ex situ bewaard gebleven. Er vormen dus geen belemmeringen (qua archeologie) voor de geplande wegwerkzaamheden.
BAAC geeft het advies om de hoge dekzandrug zoals die is beschreven in dit rapport vanaf vindplaats West 2 tot en met de vuursteenclusters langs de noordelijke rondweg op de archeologische waardenkaart aan te geven als een zone met een zeer hoge archeologische verwachting ten aanzien van laat-paleolithische en mesolithische vindplaatsen alsmede sites uit het (laat-) neolithicum, de metaaltijden en vroeg-historische tijd. Eenzelfde advies geeft BAAC voor de lage dekzandrug, omdat voor dit areaal een zeer hoge verwachting geldt voor het aantreffen van laat-paleolithische en mesolithische vindplaatsen. Beide dekzandruggen zijn veelvuldig bezocht in de steentijd en de hoge dekzandrug ook in latere perioden van de geschiedenis. Onderzoek naar deze perioden levert directe kenniswinst op voor de regio rondom Voorthuizen en de Gelderse Vallei.
