Laagland Archeologie heeft in opdracht van de gemeente Oldenzaal tussen 29 oktober 2019 en 22 september 2020 een archeologische begeleiding uitgevoerd aan de Pastoriestraat te Oldenzaal, gemeente Oldenzaal (OV). De gemeente Oldenzaal heeft in de Pastoriestraat het oude riool vervangen door een nieuw rioolstelsel. De straat ligt in de middeleeuwse historische kern van Oldenzaal. Gezien de aanwezige en te verwachten archeologische waarden was de kans op aantasting ervan als gevolg van de voorgenomen werken erg groot. Op basis van de bestemmingsplannen was er een aanlegvergunningvergunning nodig. De archeologische begeleiding was een voorwaarde die aan de vergunning gesteld is.
Aansluitend heeft Laagland Archeologie in opdracht van Hegeman Ontwikkeling tussen 29 september 2020 en 28 oktober 2020 een archeologische begeleiding uitgevoerd aan de Gasthuisstraat te Oldenzaal, gemeente Oldenzaal (OV). De aanleiding tot de archeologische begeleiding vormde de geplande woningbouw ter plaatse van de voormalige huishoudschool aan de Gasthuisstraat. Naar aanleiding van de resultaten van een voorafgaand proefsleuvenonderzoek heeft de gemeente in een selectiebesluit bepaald dat bodemingrepen die tot in het relevante archeologische niveau zouden reiken, archeologisch begeleid dienden te worden. De omvatte de graafwerkzaamheden voor diverse riolen en een krattenberging.
De archeologische begeleiding is gezien de aard daarvan niet te zien als een vlakdekkend onderzoek van het gehele onderzoeksgebied. De ontsluitingen die vanwege de civiele werken onderzocht konden worden vormen slechts een dwarsdoorsnede van de grachten (Pastoriestraat) en kijkgaten of min of meer smalle proefsleuven in het gebied van de Cortile. Het beeld van het aanwezige bodemarchief is daarmee nog fragmentarisch maar het geeft desondanks een redelijk goed beeld van de historische ontwikkeling van dit deel van Oldenzaal en inzichten die deels ook betrokken kunnen worden bij reconstructie van het gehele stadsgebied van Oldenzaal sinds de vroege middeleeuwen.
In ieder geval kan gesteld worden dat bij de archeologische begeleidingen in zowel de Pastoriestraat als het gebied van de Cortile veel en deels ook nieuwe informatie over de ontwikkeling van de stad Oldenzaal is verkregen. De belangrijkste en opmerkelijkste bevindingen worden hieronder genoemd.
Het gebied van de Cortile lijkt in de IJzertijd al enige tijd bewoond te zijn geweest en het is daarmee wel zeker dat er in de IJzertijd sprake is van een nederzetting. Het kan gaan om een nederzetting die waarschijnlijk meerdere generaties over een periode van mogelijk een eeuw tot enkele eeuwen heeft bestaan. Huisplaatsen of kleine nederzettingen uit de IJzertijd (en ook de aansluitende Romeinse tijd) bestonden doorgaans vaak slechts enkele eeuwen en werden dan vaak verplaatst naar andere gebieden in de verdere omgeving. Een bewoningscontinuïteit is dus zeker niet aantoonbaar.
Na de IJzertijd bestaan de oudste sporen uit de vroegmiddeleeuwse ringwalgracht die bij het proefsleuvenonderzoek in 2018 in het Cortilegebied al is onderzocht en in de Pastoriestraat ook is aangetroffen. De eerste aanleg van deze gracht kon niet nader worden vastgesteld maar het is zonder meer aannemelijk dat deze in de late 9e eeuw moet zijn aangelegd vanwege de dreiging van Vikingen. Op grond van dateringen van monsters uit de onderste grachtvullingen in de Pastoriestraat lijkt een relatief kortstondige gebruiksfase aangetoond. Vanaf circa het midden van de 11e eeuw moet deze gracht eerst verland zijn geraakt en in de eeuwen daarna is deze gaandeweg veranderd in een zeer natte laagte die pas in de loop van de 18e eeuw grotendeels tot aan het maaiveld is opgevuld.
Mogelijk al vanaf de late 10e eeuw zijn er in de zone tussen de ringwalgracht en de laatmiddeleeuwse binnengracht nederzettingssporen aanwezig in de vorm van paalsporen van vermoedelijk boerderijhuizen van het type Gasselte. Ook de aanwezigheid van nederzettingssporen in een zone direct buiten de ringwalgracht vormt een ondersteunende aanwijzing dat in ieder geval na de 10e eeuw de ringwalgracht (en de ringwalburg in zijn geheel), niet meer in stand werd gehouden. De pre-stedelijke kern van Oldenzaal vormde vanaf toen geen goed bevestigde plaats meer, in tegenstelling tot wat Ceasarius van Milendonk in 1222 vermelde. Eerder is er dan meerdere eeuwen sprake van een min of meer open nederzetting, zonder noemenswaardige defensieve structuren. Een en ander houdt waarschijnlijk verband met de politiek-bestuurlijke ontwikkeling als de bisschop van Utrecht ook landsheer is geworden (circa 1049) en de immunitieitsgracht rond de Plechelmuskerk wordt aangelegd.
Het karakter van de bewoning in het gebied van de Cortile veranderd pas in de late middeleeuwen als er huizen worden gebouwd die niet op ingegraven palen maar in vakwerk-skeletbouw ontstaan. Van die huizen zijn namelijk de sporen niet meer waarneembaar maar uit de aangetroffen waterputten uit de periode van de tweede helft van de 14e tot in de 16e eeuw. Daarbij is het de vraag wanneer deze huizen ook binnen de laatmiddeleeuwse grachten en de stadsmuur kwamen te liggen. Helaas is het bij het onderzoek van de grachten niet gelukt om de oudste grachtlagen goed te bemonsteren en kan er nog geen helderheid worden verkregen over de periode waarin deze grachten zijn aangelegd. Algemeen wordt aangenomen dat deze in de 14e eeuw zijn aangelegd, inclusief de stadmuur maar tot nu toe zijn daarvoor geen historische bronnen genoemd. Wel is op basis van 14C-dateringen duidelijk dat de binnengracht voor het einde van de 14e eeuw al bestond. Van de stadsmuur zijn geen intacte resten aangetroffen. Er is in de rioolsleuf in de Pastoriestraat alleen een uitbraaksleuf met afbraakpuin gevonden en ondanks de rioolsleuven die verder oostelijk zijn onderzocht zijn er daar geen verdere duidelijke aanwijzingen voor het verloop van de muur. Wel lijkt er daar een groot uitbraakspoor aanwezig te zijn van de voormalige muurtoren in de stadsmuur.
Gezien de baksteenresten in de uitbraaksleuf zouden deze op zijn vroegst dateren uit de 14e eeuw maar een datering in de 15e eeuw is ook goed mogelijk.
Opmerkelijk is dat er tussen de stadsmuur en de binnengracht nog een vrij brede strook land heeft gelegen. De stadsmuur stond dus nog op een flinke afstand van de gracht. Nabij en in de Pastoriestraat is hier nog een lemige ophogingslaag waargenomen die mogelijk het restant van den aarden wal tussen de stadsmuur en de gracht kan zijn. Verder in oostelijke richting is dit ophogingspakket waarschijnlijk geheel vergraven. Deze aarden wal is waarschijnlijk voor de bouw van de stadsmuur aangelegd, bij het graven van de binnengracht. Het is denkbaar dat de later gebouwde stadsmuur in de wal of tegen de binnenvoet van de wal is gebouwd en dat de wal nadien is geslecht.
Na de tweede helft van de 17e eeuw zijn er weinig sporen van bewoning aangetroffen. Op de stadsplattegronden uit het midden van de 17e eeuw is het aantal huizen sterk afgenomen ten opzichte van wat er op de plattegrond van Jacobus van Deventer uit de 16e eeuw is te zien. Van deze latere huizen is niets noemenswaardig aangetroffen en alleen de brede sloten of greppels kunnen verband houden met ruime kavels van deze huizen. Het verdwijnen van vele huizen na het begin van de 17e eeuw kan mogelijk verband houden met verwoestingen tijdens de Tachtigjarige oorlog. Ergens aan het einde van de 18e eeuw moeten ook de laatste huizen zijn gesloopt en zijn en is het gebied in gebruik als weiland. Bij de stichting van het klooster St. Antonius rond 1850 is het weiland flink opgehoogd en vormde het de tuin van het klooster. In 1952 werd hier de voormalige huishoudschool ‘Mater Dei’ gebouwd.
