In de voorliggende publicatie komen de resultaten aan de orde van de opgraving van de randweg die ten oosten van de dorpen Baarle-Nassau (Nederland) en Baarle-Hertog (België) is aangelegd. Hierbij zijn tussen 2 maart en 9 december 2015 en tussen 12 en 19 maart 2019 in totaal ruim 16 ha vlakdekkend archeologisch onderzocht. Vanwege de omvang en de verwachte diversiteit aan vondsten, sporen en structuren zijn de opgraving én de uitwerking uitgevoerd door een combinatie van drie archeologische bedrijven, ADC, BAAC en RAAP. Daarnaast zijn diverse specialisten bij zowel het veldwerk als de gegevensverwerking betrokken geweest.
Opvallend kenmerk van het onderzoek is dat de opgraving deels op Nederlands, deels op Belgisch grondgebied plaats vond. De verklaring hiervoor is het unieke karakter van Baarle, waarbij de vele enclaves een hoofdrol spelen. In het wegtracé liggen delen van niet minder dan vijf Belgische enclaves, veelal archeologisch aantoonbaar door de op de enclavegrens aanwezige sporen van houtwallen.
Uit het onderzoek wordt duidelijk dat er sprake is van een langdurige en intensieve menselijke aanwezigheid in het gebied. De oudste, verspreid voorkomende vondsten stammen uit het Midden-Paleolithicum. Vanaf het Vroeg-Mesolithicum is er sprake van bewoning, waarbij er echter geen structuren uit de Steentijd aangetroffen zijn. De vuursteenvindplaatsen uit het Mesolithicum bij Boschoven concentreren zich bij het daar aanwezige ven, een gunstige locatie voor jagers-verzamelaars. Dit ven leverde een schat aan gegevens op ten behoeve van landschapsreconstructie en de invloed van de mens in de periode Laat-Mesolithicum tot en met IJzertijd. Een verrassing was de aanwezigheid van de zogenaamde veeneiken op de bodem van het ven. Deze dateren uit het Laat-Mesolithicum, een moment waarop de bewoning ter plaatse reeds verdwenen was. Een verder opmerkelijke vondst uit de Steentijd betreft een archeologische complete Rössenpot. Hoewel lithisch materiaal van de Rössencultuur sporadisch in de regio wordt aangetroffen, beperkt het aardewerk zich doorgaans tot de lössgronden van Limburg en Duitsland. De aanwezigheid van de pot suggereert bewoning, wat de vondst nog uitzonderlijker maakt.
De eerste, herkenbare gebouwplattegronden dateren uit de Midden-Bronstijd. Op drie verschillende vindplaatsen komen maar liefst zeven hoofdgebouwen voor. Dit sluit goed aan bij de Oogst voor Malta-synthese voor West-Brabant, waar deze plotselinge bewoningstoename ook uit naar voren komt. Een bijzonder vondst uit de Midden-Bronstijd is een grafheuvel met ringsloot, waar later een langbed overheen aangelegd is. Dit zijn de overigens de enige graven die tijdens het onderzoek zijn aangetroffen. In de Late-Bronstijd en Vroege-IJzertijd is het weer relatief rustig op het tracé, pas in de Midden-IJzertijd neemt de bewoning weer sterk toe. De hoofdgebouwen zijn veelal van het type Oss-Ussen 4, waarbij de variant die (deels) vierbeukig is prominent aanwezig is. Deze zuidelijke gebouwvorm wordt, behalve in België, ook steeds vaker in het zuiden van Nederland aangetroffen. De datering van dit gebouwtype overlapt deels met die van de Oss-Ussen 5 gebouwen, er lijkt sprake van een parallelle ontwikkeling.
Het is op het tracé niet vast te stellen of al dan niet sprake is van een onderbreking van bewoning tussen de IJzertijd en de Romeinse tijd. Er zijn twee vindplaatsen met bewoning uit de Romeinse tijd, bij de Visweg en bij Nijhoven. De eerste vindplaats lijkt in de Vroeg-Romeinse tijd bewoond te zijn geweest, de andere in de Midden-IJzertijd. De potstallen bij Nijhoven leverden relatief veel vondstmateriaal op, waaronder een opmerkelijke lansvoet. Het gat in de bewoning tussen de Romeinse tijd en de Vroege-Middeleeuwen is gebruikelijk, slechts op een beperkt aantal plaatsen in de regio is bewoning aangetroffen die deze periode mogelijk lijkt te overbruggen. Te Baarle lijkt er in de eerste helft van de 6e eeuw weer sprake van bewoning, mogelijk afkomstig uit het al weer eerder bewoonde Alphen. De aanwezige hutkommen geven geen aanwijzingen voor eventuele ambachtelijke activiteiten. Vanaf de Karolingische tijd lijkt er sprake te zijn van bewoningscontinuïteit. Vooral in de Volle-Middeleeuwen vindt er op diverse plaatsen op het tracé bewoning plaats. Zowel op Nijhoven als De Reth lijkt de bewoning uit de Middeleeuwen zich op de plaats van de huidige gehuchten voort te zetten. Daarnaast zijn er op Boschoven en ten noorden van De Reth boerderijen uit de Nieuwe tijd aangetroffen, die geen middeleeuwse voorgangers lijken te kennen. Een ander fenomeen uit deze periode zijn de opvallende brandkuilen. Mogelijk gaat het hierbij om de resten van tijdelijke kampementen, waarschijnlijk uit de Tachtigjarige Oorlog. Vanwege de strategische ligging in de buurt van Breda kwamen er destijds veel konvooien met soldaten en materiaal door Baarle. Deze strategische ligging speelde ook in de Tweede Wereldoorlog een rol. Van de geallieerde (Poolse) opmars richting Breda zijn echter relatief weinig resten aangetroffen in het onderzoeksgebied.
Het onderzoek van de randweg heeft voor diverse archeologische perioden zowel aanvullingen op het bekende patroon als compleet nieuwe gegevens opgeleverd. Dit geldt zowel voor de structuren, vondsten als de voedsel- en landschapsreconstructie. Toch zijn nog veel vragen niet beantwoord en blijven er “duistere” periodes in de bewoningsgeschiedenis van Baarle. Hopelijk vult toekomstig onderzoek deze kennislacunes nog op.
