Dit is het verslag van de tweede fase van de archeologische opgraving Zwarte Molen te Nistelrode, die in opdracht van de gemeente Bernheze in 2012 en 2014 is uitgevoerd. De eerste archeologische stappen in het gebied zijn reeds genomen in 1997 in het kader van de aanleg van de A50. Bij dit onderzoek zijn door RAAP drie vindplaatsen afgebakend die later door Archol zijn opgegraven (Mortel, Loo en Zwarte Molen, fase 1). De archeologische potentie van het gebied werd al snel duidelijk toen bij de aanleg van de nieuwbouwwijk ten westen van de A50 onverwacht talrijke sporen aan het licht kwamen uit de IJzertijd tot en met de Volle Middeleeuwen. Hierdoor was men genoodzaakt tot het uitvoeren van een noodopgraving van circa 3 ha. Onderhavig plangebied van circa 2,5 ha (Zwarte Molen, fase 2) sluit naadloos aan op deze noodopgraving, waardoor een aaneensluitend gebied van circa 5,5 ha archeologisch onderzocht is.
Tijdens de opgraving van fase 2 zijn 36 werkputten aangelegd met een totale oppervlakte van circa 24.744 m2. Uit de grote hoeveelheid sporen zijn 129 structuren gegenereerd uit de periode IJzertijd tot en met de Volle Middeleeuwen. De grootte van het gebied en de langdurige bewoningsoccupatie maken het mogelijk om de aangetroffen nederzettingen in een ruime landschappelijke en archeologische context te plaatsen. Op deze manier zijn dynamische processen binnen gelijktijdige nederzettingen en tussen de nederzettingen doorheen de tijd vastgesteld. De resultaten hiervan bevestigen enerzijds het bestaande beeld maar leveren ook enkele nieuwe inzichten op voor de bewoningsgeschiedenis van Nistelrode. Interessant is onder meer dat het huidige Nistelrode niet rechtstreeks ontstaan is uit de volmiddeleeuwse nederzetting Zwarte Molen en Kleinwijk. Het bronnenonderzoek heeft namelijk aangetoond dat in de Late Middeleeuwen een nieuwe nederzetting is opgericht langs de huidige weg Delst, parallel aan de oude volmiddeleeuwse nederzetting. Waarom net Nistelrode verder gegroeid is uit zijn laatmiddeleeuwse voorganger tot wat het nu is terwijl andere laatmiddeleeuwse gehuchten verdwijnen, daar tasten we voor in het duister. Voor hetzelfde geld hadden we nu niet over Nistelrode gesproken, maar over Delst of Menzel.
Naast kenniswinst voor de lokale archeologie levert de grootschalige archeologische opgraving Zwarte Molen ook nieuwe inzichten op voor de archeologie van Zuid-Nederland en van de Maashorst in het bijzonder. Zo duiden twee onverbrande aardewerkdeposities uit de westelijke middenstaander van twee huizen uit de Midden-IJzertijd erop, dat naast een ‘vurig afscheid’ in deze periode ook andere vormen van verlatingsrituelen hebben bestaan. De achterliggende ideeën –waarom gekozen wordt voor depositie van verbrande dan wel onverbrande potten- ontgaan ons volledig. Ook de organisatie van het Romeinse achterland op de Maashorst kan op basis van de huidige onderzoeksresultaten verfijnd worden. Zo dient door de vondst van twee nieuwe porticushuizen bij fase 2, de status van het porticushuis van fase 1 herbekeken te worden, wat mogelijk ook gevolgen heeft voor het stichtingsverhaal van de Romeinse nederzetting Zwarte Molen.
De opgravingsresultaten hebben veel stof tot discussie opgeleverd en roepen tegelijk veel nieuwe vragen op. Onder meer, waar liggen de grafvelden van de bewoners uit de verschillende perioden en waar liggen de vroegmiddeleeuwse domeinen met de eerste kerken in het gebied? Mogelijk kan toekomstig onderzoek op aanpalende terreinen, waar nu ook al proefsleuvenonderzoek heeft plaatsgevonden, hier licht op werpen.
