In opdracht van de provincie Gelderland heeft BAAC een aanvullend proefsleuvenonderzoek en een opgraving uitgevoerd in plangebied Traverse te Dieren (gemeente Rheden). De aanleiding voor het onderzoek zijn de voorgenomen herontwikkeling van de provinciale weg N348 in het plangebied en de geplande aanplant van een eikenbos door Stichting Landgoed Twickel, waarbij een gerede kans bestaat dat archeologische waarden vernietigd zullen worden. Het uitgevoerde onderzoek is het vervolg op een proefsleuvenonderzoek dat in 2015 door BAAC is uitgevoerd.
Tijdens dit proefsleuvenonderzoek is aan de zuidwestzijde van het plangebied de aanwezigheid van een eerder vastgestelde vindplaats met nederzettingssporen uit de ijzertijd (vindplaats 1) bevestigd. In 2016 heeft het aanvullende proefsleuvenonderzoek plaatsgevonden waarbij ter hoogte van vindplaats 1 ook twee brandrestengraven zijn aangetroffen. In 2017 is vindplaats 1 binnen de grenzen van het plangebied volledig opgegraven. Omdat het grafveld in noordoostelijke richting doorliep, is aansluitend nog een extra deel onderzocht (vindplaats 1b).
Dit laatstgenoemde onderzoek is uitgevoerd door SOB Research maar de vijf aangetroffen graven zijn bij de uitwerking van vindplaats 1 meegenomen. Graven, kringgreppels en bewoning uit de prehistorie Vanaf het begin van de vroege bronstijd tot en met de late ijzertijd (en mogelijk het begin van de Romeinse tijd) is met tussenpozen gebruik gemaakt van het onderzochte terrein. De oudste sporen bestaan uit een brandrestengraf en twee vermoedelijke silokuilen die op een afstand van ca. 40 m van elkaar ter hoogte van zone 1 zijn aangetroffen. Het kan zijn dat beide kuilen als ‘rituele’ kuil of zelfs als graf geïnterpreteerd moeten worden maar vooralsnog worden ze met de locatie van een erf in verband gebracht. Of het graf en het vermoedelijke erf gelijktijdig zijn of elkaar hebben opgevolgd kan verder niet worden vastgesteld.
Een tweede bronstijdgraf bevindt zich ter hoogte van zone 3. Het betreft tevens een beenderpakgraf met een datering in (het begin van) de late bronstijd. Drie kringgreppels (structuren 201 t/m 203) ter hoogte van zone 1 maken het gebruik van zone 1 als begraafplaats in de vroege of begin van de midden-ijzertijd weer zichtbaar. Structuur 201 kan gezien de grootte ook een datering in de late bronstijd hebben. Ook ter hoogte van zone 3 vindt omstreeks deze periode weer activiteit plaats en is een graf uit de vroege ijzertijd of eventueel het begin van de midden-ijzertijd aanwezig. In de tussentijd is wellicht gebruik gemaakt van een collectief urnenveld dat zich aan de oostzijde van Dieren lijkt te hebben bevonden, al kan ook een deel van het nu onderzochte grafveld gebruikt zijn of kan zich ten noorden van het onderzoeksgebied een urnenveld hebben bevonden.
Mogelijk heeft zich aan de noordwestrand van het onderzoeksgebied ter hoogte van zone 1 een erf bevonden dat gelijktijdig was met de kringgreppels, al zijn van dit erf slechts drie paalkuilen gevonden. Een tweede gelijktijdig erf kan zich ca. 30 m ten (noord)oosten van de drie kringgreppels hebben bevonden. Hier is een bouw- of verlatingsoffer aangetroffen in een paalkuil, al kan een rituele functie binnen het grafveld voor het spoor niet worden uitgesloten.
Het zwaartepunt van het grafveld lijkt in de (tweede helft van de) midden-ijzertijd en begin van de late ijzertijd (4e en 3e eeuw voor Chr.) te liggen. Er wordt vanuit gegaan dat de aanleg van de kringgreppels ter hoogte van zone 1 en het brandrestengraf ter hoogte van zone 3 de start van het gebruik in de ijzertijd inluiden en het grafveld ook aan het eind van de late ijzertijd of wellicht nog in de vroeg-Romeinse tijd wordt gebruikt. Gelijktijdige bewoning is aan de zuidzijde van zone 1 (structuur 301 uit de midden-ijzertijd) en ten noordoosten van zone 3 (structuren 1 en 2 uit de midden- of late ijzertijd) aangetroffen. Zoals gebruikelijk bij grafvelden uit de midden-ijzertijd bestaat het merendeel van de graven uit simpele brandrestengraven. In het grafveld lijkt de gehele populatie vertegenwoordig te zijn (kinderen, volwassenen, mannen en vrouwen). Wel is het de vraag of iedereen in het grafveld begraven is of dat dit aan een beperkte groep was voorbehouden. De overledenen zijn gezien de aanwezigheid van verbrande sieraden en kledingaccessoires vermoedelijk volledig gekleed op de brandstapel geplaatst en verbrand. In een enkel geval lijkt een laatste dodenmaal mee te zijn gegeven en is compleet vaatwerk in de grafkuil geplaatst. Het gebroken onverbrande aardewerk wordt met de nuttiging van een rituele maaltijd door de nabestaanden in verband gebracht. Dit aardewerk lijkt bewust te zijn gebroken en ten dele aan de opvulling van de grafkuilen te zijn toegevoegd. Het grafveld oogt op het eerste gezicht uitzonderlijk groot. Vermoedelijk gaat het echter om meerdere gelijktijdige grafvelden die los van elkaar in gebruik zijn geweest. Voor elk van deze afzonderlijke grafvelden geldt bovendien dat per generatie telkens slechts enkele graven zijn gebruikt waardoor de grafvelden toch kleinschalig zijn geweest. Hierbij moet bij zone 1 aan een vermoedelijke verschuiving van noord naar zuid worden gedacht. Het kleinschalige karakter sluit aan bij overige grafvelden uit dezelfde periode. Het vermoeden dat sprake is van meerdere gelijktijdige grafvelden lijkt ook te worden bevestigd door het graf in deelgebied Traverse Oost al is het graf aldaar vermoedelijk wat ouder. Te Dieren lijkt duidelijk een bepaald deel van het landschap als het ware gereserveerd te zijn voor begravingen. De grafvelden bevinden zich op de overgang van de stuwwal naar het dal van de IJssel in de Veluwezoom, waar veel bewoningssporen aanwezig zijn uit deze periode (late bronstijd tot en met de late ijzertijd). Bij andere grafvelden is dit fenomeen niet vastgesteld.
Aangezien veel grafvelden slechts gedeeltelijk zijn onderzocht, bestaat de kans dat ook daar meerdere zones op relatief korte afstand van elkaar aanwezig zijn.
Opvallend voor vindplaatsen in de Veluwezoom is dat de bewoningsdichtheid aanzienlijk terugloopt in de Romeinse Tijd en zich vanaf de vroege middeleeuwen weer lijkt te intensiveren. De onderzoeken in het kader van de aanleg van de Traverse bevestigen dit beeld. Een erf uit de late middeleeuwen/nieuwe tijd Tijdens de opgraving van de prehistorische vindplaats zijn ook sporen uit de late middeleeuwen/nieuwe tijd aangetroffen. Gedurende deze periode is in het onderzoeksgebied gedurende een relatief korte periode een (boeren-) erf aanwezig geweest. In de zuidoostelijke helft van werkput 5 zijn sporen aangetroffen die met dit historische erf in verband gebracht worden. Het betreft een restant van een huis (structuur 302), een waterput (spoor 5012) en vier mogelijke bijgebouwen (structuren 303 t/m 306) die deel uit hebben gemaakt van een erf dat mogelijk al in de 14e/15e eeuw is ontstaan en in de 17e eeuw buiten gebruik lijkt te zijn geraakt.
Hoewel de begindatering onzeker is, wordt het einde van het erf in verband gebracht met de aanleg van de wildbaan door stadhouder Prins Willem II. Vanwege deze wildbaan zijn omstreeks 1647 verschillende boerenhoeven verdwenen, waaronder vermoedelijk het aangetroffen erf.
