In opdracht van Geldersch Landschap & Kasteelen heeft RAAP in januari en februari 2020 een archeologisch vooronderzoek in de vorm van een bureauonderzoek uitgevoerd voor plangebied Landgoed Brakel te Brakel in de gemeente Zaltbommel. Het onderzoek vond plaats in het kader van een omgevingsvergunning.
Binnen het plangebied geldt een hoge verwachting voor archeologische resten vanaf het laat neolithicum t/m de nieuwe tijd. Het plangebied ligt geheel binnen de rijksbeschermde buitenplaats Brakel. Tevens liggen de ruïne en moestuin binnen het AMK-terrein 3255 en zijn gewaardeerd als een terrein met een zeer hoge archeologische waarde. De ondergrond van het plangebied bestaat uit afzettingen van de stroomgordel van Brakel (actief tussen 4565 – 3640 v.Chr.) en Gameren (actief tussen1000 v Chr. en 90 n.Chr.). Archeologische resten uit de perioden vanaf het vroeg neolithicum kunnen zich bevinden op diepere niveaus (binnen 3 m – mv) op of in de oeverafzettingen van beide riviersystemen en zijn daarom (mogelijk) stratigrafisch van elkaar gescheiden. Archeologische resten die verband houden met bewoning op het Gamerensysteem (ijzertijd en romeinse periode) bevinden zich ondieper in de bodem, tussen ca. 0,4 - 1,5 m -mv.
Binnen het plangebied ligt kasteel Brakel met omgrachting, waarvan nog resten van de ruïne aanwezig zijn. Volgens de overlevering is kasteel Brakel gesticht rond 870. De vierkant woontoren zoals we die nu nog kunnen herleiden zou uit de 13e eeuw kunnen stammen, maar de combinatie van een vierhoekig kasteel met ronde hoektorens kan niet ouder zijn dan 1300. Het oudste kasteel werd in 1407 verwoest door graaf Willem IV van Holland tijdens de belegering van Gorinchem. Het huidige muurwerk van de ruïne lijkt 15e-eeuws te zijn, maar onduidelijk is of dit al kort na de verwoesting opgebouwd is. Dit 15e-eeuwse kasteel werd in september van het rampjaar 1672 opgeblazen door Nederlandse soldaten die op Loevestein gelegerd waren. Wat er daarna met het huis gebeurde is niet helemaal
zeker. In 1736 vonden er uitgebreide verbouwingsactiviteiten plaats, waarbij mogelijk een voormalig bijgebouw, mogelijk brouwerij, is uitgebreid tot het huidige huis Brakel. Twee jaar eerder was er al besloten om een moestuin aan te leggen op de voormalige voorburcht. Alvorens Wilhelmus van Dam in 1811 op het huis kwam wonen, liet hij het huis verbouwen. Het huis kreeg toen zijn huidige vorm. In het tweede decennium van de 19e eeuw is het landschapspark aangelegd, waarbij de eeuwenoude structuur van het landgoed ingrijpend veranderde en met name grote waterpartijen zijn gegraven en veel grond verzet is.
Op basis van de resultaten van het bureauonderzoek blijkt dat in het plangebied (mogelijk) archeologische resten bedreigd worden door de voorgenomen bodemingrepen. Geadviseerd wordt in het kader van de bestaande planvorming de onderstaande vervolgstap uit het proces van de Archeologische Monumentenzorg (AMZ) te nemen: om de gespecificeerde verwachting aan te vullen en te verfijnen wordt een vervolgonderzoek geadviseerd in de vorm van een inventariserend veldonderzoek door middel van een verkennend booronderzoek ter plaatse van:
- de verbreding van de watergang/sloot langs de Dwarssteeg in het noordoosten van het plangebied en de zones waar slib wordt opgeslagen en verspreid;
- ter plekke van de vijver om vast te stellen of de huidige helling bestaat uit opgebrachte grond of resten bevat van het oorspronkelijke bodemprofiel;
- ter plekke van het eiland om vast te stellen of het gaat om opgebrachte/ongeroerde grond of mogelijk restanten van de weg ‘Korte Dreef’ ;
- in de watergang rondom het kasteel/ruïne, zodat vastgesteld kan worden hoe dik de sliblaag is, hoe de opvullingslagen zich verhouden tot de te verwijderen sliblaag en hoe groot de kans dus is dat een deel van de oorspronkelijke grachtbodem zal worden geraakt bij de toekomstige werkzaamheden. Verder dient duidelijk te worden wat de aard is van de grachtvullingen zelf (laagkenmerken, laagopeenvolging) en of er eventuele vondstniveaus te herkennen zijn. Door het plaatsen van enkele boorraaien over de gracht kan een goed beeld worden verkregen van de opvullingslagen en archeologische- en cultuurhistorische potentie. De boringen kunnen in dit geval worden gezet met een gutsboor, vanuit een bootje. Rekening dient te worden gehouden met de mogelijke aanwezigheid van steunberen (zoals afgebeeld op historisch kaartmateriaal), palen, beschot en overig vondstmateriaal.
Aangezien in het overige deel van het plangebied geen werkzaamheden gepland staan wordt voor die delen van het terrein ook geen archeologisch vervolgonderzoek aanbevolen.
