In opdracht van de gemeente Terneuzen heeft Grontmij Nederland BV in september en oktober 2012 een Archeologische Begeleiding uitgevoerd in het plangebied Markt 2 centraal in de bebouwde kom van Axel, gemeente Terneuzen. Het plangebied bestond uit een braakliggend terrein, tussen het parkeerterrein voor het gemeentehuis en de monumentale panden aan de Weststraat.
Ter plaatse van het plangebied wordt een nieuw streekmuseum gebouwd. In de bouwplannen is een depotkelder voorzien. Bij de aanleg van de bouwput zal de bodem worden verstoord.
Het doel van de Archeologische Begeleiding was om de archeologische waarden, die door de toekomstige werkzaamheden werden bedreigd, te documenteren en ex situ veilig te stellen. Hierbij moeten vragen over onder meer moet de aard, de ouderdom, de globale omvang, de diepteligging, de gaafheid en de conservering van deze archeologische vindplaatsen zo veel mogelijk worden beantwoord. Het uiteindelijke doel van dit archeologisch onderzoek is de verworven informatie te behouden die van belang is voor de kennisvorming van het verleden.
In het onderzoeksgebied gold er, op basis van het uitgevoerde bureauonderzoek, een lage verwachting op de aanwezigheid van archeologische resten uit het Paleolithicum tot de Vroege Middeleeuwen, omdat de top van het dekzand niet intact aanwezig leek te zijn. Er bestond een hoge verwachting voor archeologische resten vanaf de Late Middeleeuwen.
Op basis van de resultaten van het vooronderzoek werd door de gemeente Terneuzen besloten een Inventariserend Veldonderzoek door middel van Proefsleuven (IVO-P) te laten uitvoeren binnen het plangebied. Dit onderzoek werd in 2010 uitgevoerd door SOB Research. Op het onbebouwde deel van het plangebied werden drie proefputten aangelegd. Tijdens dit onderzoek werden in alle werkputten archeologische sporen aangetroffen, waarvan enkele als behoudenswaardig werden aangemerkt. Het ging om laatmiddeleeuwse niveaus, de gedempte Gentse Vaart, muurresten, de restanten van een kelder en uitbraaksleuven.
Daarop werd door de gemeente Terneuzen besloten dat de graafwerkzaamheden ter plaatse van de nieuwe depotkelder vanaf een diepte van 1.5 meter beneden het huidige maaiveld (circa 2.5 meter +NAP) archeologisch moesten worden begeleid. Voorafgaand werd een soilmixwand rondom de kelder ingefreesd, waarna de eerste anderhalve meter van de bouwput werd ontgraven. In een eerste veldwerkfase, tussen 18 en 20 september 2012, werd het eerste deel van de bouwput uitgegraven tot op maximaal 1.7 meter +NAP. Hierna werd de soilmixwand verankerd. De tweede fase van de AB werd uitgevoerd tussen 8 en 19 oktober 2012. Toen werd de bouwput volledig uitgegraven tot op een diepte van maximaal circa 1 meter –NAP.
Tijdens de Archeologische Begeleiding werden in totaal 36 archeologische sporen gedocumenteerd. Enerzijds werden grondlagen gedocumenteerd, anderzijds kregen ook muren en structuren een spoornummer. De archeologische resten werden overal in de werkput aangetroffen en over de volledige diepte van de werkput vastgesteld. Qua datering zijn de archeologische resten, behoudens de natuurlijke grondlagen, te dateren in de Late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd.
De grondsporen bestonden uit natuurlijke grondlagen en sedimenten (Spoor 31, Spoor 34 en Spoor 35), ophooglagen (zelas: Spoor 2, Spoor 3 en Spoor 33; Overige ophooglagen: Spoor 1) en dempingslagen van de Gentse Vaart (Spoor 4 en Spoor 30). Sporen van recentere datum werden aangeduid met Spoor 999.
Overige sporen betreffen muur/funderingsresten die tijdens het onderzoek werden aangetroffen. Het gaat hier enerzijds om restanten van de kademuren van de Gentse Vaart (Spoor 6, 8 en 36), anderzijds om funderingsresten en vloerresten van enkele gebouwen die aan de vaart werden gebouwd, voor én na het dempen van de waterweg. Deze resten reeds deel aangetroffen tijdens het onderzoek in 2010, maar konden nu worden aangevuld met nieuwe gegevens.
Tot slot werd in de sedimenten van de vaart, deels onder de kademuur, een houten structuur aangetroffen. Deze structuur bestond uit liggende en staande balken. Het geheel was ook deels afgetimmerd met planken. Het betreft hier wellicht een deel van de oudere beschoeiing van de Gentse Vaart, die omgevallen of omvergetrokken was.
Op basis van de aanwezige sporen kon een deel van de chronologie van de Gentse Vaart worden opgesteld. Deze chronologie bestaat uit 4 fasen waarin te zien is dat deze waterweg gedurende de Late Middeleeuwen evolueert van een geul met een onbeschoeide oever, naar een gekanaliseerde vaart met stenen kademuren. Deze Vaart, die het economische belang van Axel zeker mee heeft bepaald, raakt op het einde van de 16de eeuw door de toenemende oorlogshandelingen in onbruik. Axel wordt eind 16de eeuw omgebouwd tot een vestingsstad en de Vaart wordt gedempt. Op basis van het aardewerk in de verschillende dempingslagen kon vastgesteld worden dat dit dempingsproces hier wellicht pas na 1615 heeft plaatsgevonden. Het dempen van de vaart gebeurde dus gefaseerd en nam een vrij lange tijd in beslag.
Het aardewerk uit Spoor 4, bovenin het bodemprofiel, wijst erop dat deze laag wellicht in de vroege 18de eeuw werd opgebracht. Dit betekent wellicht zowat het einde van de demping van de vaart, aangezien dat op dat moment ook de restanten van de kademuur zijn afgebroken.
De lagen hierboven werden opgebracht om het volledige haventerrein op te hogen en in te richten als woongebied. De stratigrafie kon hier echter niet goed worden onderzocht omdat er reeds 1.5 meter van het bodemarchief was afgegraven.
Alle resten, behoudens de onderste sedimentatielagen van de Gentse Vaart, werden tijdens dit onderzoek opgegraven en zijn dus verwijderd. Het is echter wel gebleken dat de aangetroffen resten, met name de resten van de kademuren, de houten constructie en de jongere stadswoningen zich ook (groten)deels buiten dit plangebied bevinden. Archeologisch vervolgonderzoek bij geplande graafwerkzaamheden in de nabije omgeving van dit plangebied wordt daarom ten zeerste geadviseerd. Middeleeuwse havens en haveninfrastructuren blijven op regionaal en nationaal niveau van belang omdat het enerzijds omgevingsfactoren zijn die bijdragen tot de stadswording en/of stadsontwikkeling. Studie van deze fenomenen kunnen dus als zeer waardevol worden gezien en dragen bij tot de kennis van het ontstaan en de evolutie van de stad, in casu Axel. Anderzijds vormen de havens pijlers voor economie en infrastructuur binnen de stad. Archeologisch uit zich dit in het gebruik en de aanwezigheid van goederen die wijzen op regionale, subregionale en internationale handel (import) en op de aanwezigheid van infrastructuren die deze handel in de hand werken. In het geval van Axel kan hierbij gedacht worden aan kadestructuren, straten en publieke ruimtes (markten) en (proto)industriële zones (zoutketen).
Dit onderzoek heeft aangetoond dat archeologische resten zich hier vrijwel direct onder het maaiveld kunnen bevinden. Gezien de ligging van het plangebied en zijn omgeving in het stedelijke weefsel van Axel kan geen uitspraak worden gedaan naar de diepteligging van eventuele resten buiten het plangebied. De aard en diepte van mogelijke verstoringen kan om diverse reden afwijken van de resultaten uit dit onderzoek. Daarom dient de verstoringsgraad en mogelijke diepteligging van sporen voorafgaand aan de graafwerkzaamheden middels een archeologisch bureauonderzoek en een verkennend booronderzoek te worden bepaald.
