Moeten we als artsen gewoon ons werk blijven doen? Of saboteren door valse diagnoses te stellen en de patiënt af te keuren voor transport? Actief worden in het verzet en een stengun smokkelen in de dokterstas?

De actie op 24 maart 1943, toen dokters het woord ‘arts’ op hun naambordje verwijderden, omdat ze weigerden lid te worden van de nationaalsocialistische Artsenkamer, is bekend geworden als ‘de afplakactie’. Dit was een collectieve verzetsdaad van artsen.

Individueel kwamen ze op andere manieren tegen de bezetter in het geweer. Zoals door het stellen van verkeerde diagnoses waardoor mensen niet tewerkgesteld werden in Duitsland. Net als veel andere Nederlanders moesten artsen tijdens de bezetting van Nederland ingrijpende keuzes maken.

Het Medisch Contact
Op 20 december 1941 werd in Nederland de Artsenkamer opgericht. Daarmee gaf de bezetter invulling aan de wens om de medische wereld naar het Duitse model van de Ärtzekammer te organiseren. Maar weinig van de in totaal zevenduizend artsen in Nederland sloot zich aan bij de nieuwe organisatie. De overgrote meerderheid, ruim 6.200 artsen, organiseerde zich in het Medisch Contact. Via dit contact konden zij informatie uitwisselen over illegale activiteiten.
Medisch Contact is nu het vakblad van de Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst (KNMG). Het blad heeft de archieven van de medische beroepsorganisaties tijdens de bezettingsjaren onderzocht. Het archiefmateriaal biedt inzicht in het ethisch en professioneel handelen van artsen in een onvrije situatie.

Voor het blok
Elf verhalen van medici die tijdens de bezettingsjaren arts of medisch student waren, zijn vastgelegd. Zij vertellen over de dilemma’s rond hun uitzonderingspositie. De onafhankelijkheid en de bewegingsvrijheid die dokters hadden bij de uitoefening van hun vak, gaven hen allerlei mogelijkheden om de bevolking te helpen, en soms ook om grotere of kleinere daden van verzet te plegen. In de ogen van de Duitsers hadden artsen bovendien veel status, wat ook een zekere bescherming bood. Aan de orde komen de afwegingen die deze artsen maakten bij beslissingen zich al dan niet te verzetten. Hoe werden de medisch-ethische waarden en normen gehandhaafd? Wat was de invloed van collega’s hierop?
De Duitsers eisten dat ook medisch studenten een loyaliteitsverklaring tekenden. Velen weigerden dit. Maar soms was de druk om toch te tekenen (te) groot. Bijvoorbeeld omdat er werd gedreigd met gevolgen voor hun familieleden. Krijgsgevangen studenten in Kamp Vught werden voor het blok gezet: loyaliteit verklaren aan de Duitsers of zich melden voor de Arbeitseinsatz in Duitsland. Zij ondertekende de loyaliteitsverklaring in de overtuiging dat tewerkstelling in Duitsland nog slechter was.

Gezond been in het gips
De elf artsen is ook gevraagd naar de wijze waarop zij omgingen met bijvoorbeeld keuringen, verklaringen, geheime informatie uit de spreekkamer, nachtelijke excursies ‘wegens een bevalling’, en het gebruik van auto en telefoon. Van een aantal getuigen is bekend dat zij ‘ziektes maakten’, bijvoorbeeld een gezond been in het gips zetten of röntgenfoto’s manipuleerden. Ook wordt aan de hand van de verhalen duidelijk hoe het mogelijk was dat geneeskundestudenten als ‘volleerde’ artsen aan de slag gingen. Ziekenhuizen deden dienst als onderduikadres, zelfs voor de artsen zelf. Sommigen sliepen in operatiekamers of op brancards en konden zo uit handen van de Duitsers blijven.

Juist door hun privileges en de statuur van hun werkzaamheden konden artsen meewerken aan het verzet. Met valse diagnoses, ziekten en aandoeningen redden ze vele ‘patiënten’ onder andere van tewerkstelling. Artsen mochten ook in spertijd de straat op en konden daarmee, al dan niet onder het mom van een visite of een spoedgeval, het verzet helpen. Vrouwen liepen in dergelijke situaties minder risico dan mannen om bijvoorbeeld willekeurig te worden opgepakt. Sommige mannelijke artsen gingen voor het plegen van verzetsdaden dan ook als vrouw verkleed naar buiten.

Meer informatie is te vinden op http://medischcontact.artsennet.nl/Dossiers/Alle-dossiers-1/Canonbericht/77326/Getuigenverhalen-over-de-oorlog.htm