Op 9 januari 2008 verleende de gemeente Haaren aan BILAN opdracht voor een definitieve opgraving voor het plangebied ’Wijngaert III’ in de gemeente Haaren (provincie Noord Brabant). De aanleiding voor het onderzoek was de voorgenomen nieuwbouw van woningen in het plangebied, waardoor de archeologische waarden werden bedreigd.
Het plangebied grenst in het zuiden en het oosten aan de bebouwing van Haaren. Tijdens het onderzoek lag het plangebied braak en was nog gedeeltelijk in gebruik als boomkwekerij.
Voorafgaand aan de definitieve opgraving heeft vooronderzoek plaatsgevonden in de vorm van een bureauonderzoek, een inventariserend veldonderzoek door middel van verkennende boringen en een proefsleuvenonderzoek. Op grond van de resultaten van dit vooronderzoek werd geadviseerd om de archeologische waarden binnen het plangebied in situ of ex situ te behouden.
Tijdens de opgraving werden drie zones onderzocht die sporen en structuren opleverden uit de perioden ijzertijd, volle middeleeuwen en de late middeleeuwen-nieuwe tijd. Doordat ruimtelijk gescheiden zones opgegraven werden zijn de resultaten op nederzettingsniveau beperkt hoewel er toch evoluties te onderscheiden zijn. Omdat goede contexten voor bemonstering zoals waterputten volledig ontbreken in alle periodes is het beeld van het landschap in het verleden en de economische activiteiten slechts zeer algemeen.
Uit de ijzertijd werden elf boerderijen aangetroffen die tot het type Haps of het Oss-Ussen 4A behoren. Deze gebouwen hebben één rij middenstijlen die het gebouw in twee beuken verdelen en twee tegenover elkaar liggende ingangen in het midden van de lange zijden en dubbele palen in de wanden. Ze waren waarschijnlijk alle voorzien van een schilddak. De laatste dragende palen bevinden zich immers voor de korte zijde. Deze gebouwen kunnen op basis van typologie en vondstmateriaal vanaf de midden-ijzertijd tot eerste fase van de late ijzertijd (ca. 500-150 v. Chr.) gedateerd worden.
De boerderijen hebben globaal eenzelfde oriëntatie die verschuift van ongeveer 40 graden NO in de oudste fase naar ongeveer 70 graden ONO in de jongste fase. Rond de boerderijen lagen veel bijgebouwen en soms enkele kuilen. De bijgebouwen dienden voor de opslag van geoogste producten en liggen in de directe omgeving ten zuiden van elke boerderij.
Vanaf de tweede helft van de 12de tot de eerste helft van de 13de eeuw werd het plangebied weer bewoond. Er werden vier woonstalhuizen van het bootvormige type aangetroffen, drie schuren, vijf vierpalige bijgebouwen en een vijfpalige hooiberg. Door het ontbreken van waterputten en erfgreppels is de reconstructie van de erven door de ruimtelijke spreiding en de datering van de gebouwen bepaald. Op het erf lag een woonstalhuis, een schuur en eventueel een kleiner bijgebouw.
Vanaf de tweede helft van de 13de eeuw werd het nederzettingsterrein verlaten en werd het enkel nog gebruikt voor agrarische doeleinden. De greppels vormen perceelsgrenzen en begeleiden zandwegen die op historisch kaartmateriaal herkenbaar zijn.
