Van 12 juni tot en met 4 juli 2017 hebben archeologen van Erfgoed gemeente Utrecht een archeologische begeleiding uitgevoerd rond de Marekerk in De Meern. Het gebied rond de kerk werd heringericht, waarbij onder meer een bloementuin en een plein met een waterspeelelement werden aangelegd. Bovendien werd ter hoogte van het huidige plangebied de Castellumlaan opnieuw bestraat. Op de plek van de Marekerk, die werd gebouwd in 1912-1913, stond de middeleeuwse Sint Anthoniskapel, die waarschijnlijk in de veertiende of vijftiende eeuw is gebouwd. Aan de zuidzijde hiervan lag een kleine begraafplaats. In de directe omgeving van de kleine kapel en de begraafplaats stonden door de eeuwen heen een openbare lagere school, een christelijke lagere school, meerdere kosters-/schoolmeesterswoningen, een herberg, enkele woningen, een boerderij en een smidse. Uit historische bronnen blijkt dat de kapel uit de late middeleeuwen dateerde, maar van de overige gebouwen was de ouderdom veelal niet bekend. In documenten uit de zestiende eeuw worden enkele gebouwen genoemd en op een kaart uit 1599 wordt naast de kapel een pand afgebeeld, maar verder is er weinig bekend over de vroegste geschiedenis van de dorpskern van De Meern.
Aangezien de werkzaamheden in het kader van de herinrichting niet dieper gingen dan 50 centimeter onder maaiveld, was het niet nodig om een archeologievergunning aan te vragen volgens de regels van het gemeentelijke archeologiebeleid. Daarom waren er aanvankelijk geen archeologen aanwezig bij de werkzaamheden. Tijdens het ontgraven van de bodem ten oosten van de kerk kwamen echter talloze menselijke botten en enkele schedels aan het licht. Deze waren achtergebleven na de gedeeltelijke ruiming van de begraafplaats aan het begin van de twintigste eeuw. Bezorgde buurtbewoners alarmeerden de lokale historische vereniging en de verantwoordelijke wethouder. Bovendien werd er ook in de media over de vondst gesproken. Het nieuws bereikte afdeling Erfgoed van de gemeente Utrecht, waarna werd besloten de rest van de werkzaamheden archeologisch te begeleiden. Anders dan de krantenberichten suggereerden, bleken er geen intacte graven aanwezig te zijn. Alle botten kwamen uit een verstoorde context. De archeologen zijn begonnen met het verzamelen van alle menselijke botten uit de stort en het reeds ontgraven gedeelte ten oosten van de Marekerk. Deze menselijke resten zijn later herbegraven op de even verderop gelegen begraafplaats van de Nederlands-hervormde gemeente. Daarna werden alle archeologische sporen aan de oostzijde van de kerk gedocumenteerd voor zover ze in het zicht waren gekomen. Er werd onder andere een middeleeuws funderingsrestant aangetroffen, dat waarschijnlijk verband houdt met de Sint Anthoniskapel. Een bijzondere vondst was een complete grafsteen van de negentiende-eeuwse notaris Gerrit Herman Sminck (1801-1866). De grafsteen lag echter niet meer op z’n originele plek. De archeologische sporen aan de oostzijde van de kerk konden onder de aan te leggen bloementuin rond de Marekerk in situ behouden blijven. Daarom zijn ze niet gecoupeerd en/of afgewerkt.
Naar aanleiding van de vondsten aan de oostzijde van de kerk is door Erfgoed en Realisatie Leidsche Rijn besloten om ook de werkzaamheden ten westen van de Marekerk archeologisch te begeleiden, ook al had hier nooit een begraafplaats gelegen en werden er geen menselijke botten verwacht. Dit bleek een goede beslissing, want bij het afgraven van de zone ten oosten (put 2) en westen (put 3) van de Castellumlaan kwamen op een diepte van soms slechts 20 centimeter onder maaiveld funderingsresten tevoorschijn. Uiteindelijk zouden er in beide putten tientallen funderingen, enkele keldermuren, een waterput, glijgoten, een water- of beerkelder en restanten van bestrating aan het licht komen. Deze sporen zijn door de archeologen gedocumenteerd en konden vervolgens onder de bestrating van het nieuwe Meernplein en de trottoirs langs de Castellumlaan in situ behouden blijven. Daarom zijn ook deze sporen niet gecoupeerd en/of afgewerkt. Wel is al het zichtbare vondstmateriaal verzameld en is er intensief met de metaaldetector gezocht.
De vele funderingen en kelders bleken te behoren tot tien of elf gebouwen. Een groot deel van deze gebouwen dateert uit de achttiende eeuw of later en was reeds bekend van kaarten, oude tekeningen en foto’s. De archeologische begeleiding CAS01 heeft echter aangetoond dat er ten westen van de Sint Anthoniskapel reeds in de late middeleeuwen minstens twee of drie huizen hebben gestaan, waarvan het bestaan niet bekend was. Deze middeleeuwse huizen bleven vermoedelijk tot in de achttiende of negentiende eeuw in gebruik. Toen maakten zij plaats voor enkele nieuwe panden, die op hun beurt werden gesloopt aan het einde van de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw voor de aanleg van de Castellumlaan. Daarmee verdwenen bovengronds de laatste restanten van een bijzonder deel van de oude dorpskern van De Meern. De archeologische sporen die thans nog verborgen liggen onder de bloementuin, het plein en de trottoirs rond de Marekerk vertellen het verhaal over de geschiedenis van De Meern die teruggaat tot in de late middeleeuwen. Wanneer het centrum van De Meern aan zijn volgende herinrichting toe is, zal hernieuwd archeologisch onderzoek ongetwijfeld nieuwe informatie opleveren over de geschiedenis van het dorp.
